Co to jest przedwczesne wygasanie czynności jajników?
Przedwczesne wygasanie czynności jajników (POF, POI – ang. Premature Ovarian Failure/Insufficiency) to poważne schorzenie, w którym dochodzi do utraty funkcji hormonalnej i rozrodczej jajników przed 40. rokiem życia. Oznacza to, że ich czynności – wytwarzanie komórek jajowych i hormonów płciowych, głównie estrogenów i progesteronu – zostają znacznie ograniczone lub całkowicie zatrzymane. W konsekwencji pojawia się przedwczesna menopauza, a wraz z nią objawy charakterystyczne dla okresu przekwitania, takie jak: suchość pochwy, uderzenia gorąca, nocne poty, zaburzenia snu czy spadek libido.
Szacuje się, że POF występuje u ok. 1% kobiet w populacji ogólnej, a w grupie przed 30. rokiem życia – u jednej na 1000. Choć z pozoru przypomina naturalną menopauzę, różni się od niej przebiegiem i konsekwencjami.
W przeciwieństwie do fizjologicznego wygasania rezerwy jajnikowej, przedwczesna niewydolność jajników pojawia się nagle, często bez wyraźnej przyczyny, a jej skutki mogą być znacznie poważniejsze – zwłaszcza dla płodności i jakości życia kobiet w wieku rozrodczym.
Przeczytaj również:
Niepłodność – co to jest, czym się różni od bezpłodności? Czy da się ją wyleczyć?
Z czego wynika przedwczesna niewydolność jajników? Jakie są jej przyczyny?
Przyczyny przedwczesnego wygasania czynności jajników są złożone i nie zawsze możliwe do jednoznacznego ustalenia. W wielu przypadkach mówimy o postaci idiopatycznej – czyli takiej, w której nie udaje się wskazać jednoznacznego źródła problemu. Mimo to współczesna medycyna potrafi wskazać szereg czynników zwiększających ryzyko uszkodzenia jajników i utraty ich czynności.
Do najczęstszych przyczyn genetycznych należą zaburzenia w strukturze chromosomów płciowych – zwłaszcza zespół Turnera – oraz zespół łamliwego chromosomu X, w którym nieprawidłowość w genie FMR1 prowadzi do przedwczesnego zanikania pęcherzyków jajnikowych.
Także mutacje w genach regulujących wytwarzanie i działanie hormonów płciowych mogą wpływać na wcześniejsze wygasanie rezerwy jajnikowej.
Częstą grupą czynników są choroby autoimmunologiczne – układ odpornościowy omyłkowo atakuje tkanki jajnika, prowadząc do ich uszkodzenia i zaniku pęcherzyków. Do takich schorzeń należą, m.in.:
choroba Addisona,
toczeń rumieniowaty układowy,
cukrzyca typu 1,
reumatoidalne zapalenie stawów.
W tych przypadkach niewydolność jajników często współistnieje z zaburzeniami hormonalnymi tarczycy lub nadnerczy.
Nie bez znaczenia są czynniki jatrogenne, czyli związane z leczeniem. Chemioterapia i radioterapia, choć ratują życie pacjentki z nowotworem, mogą nieodwracalnie uszkodzić komórki jajowe i strukturę tkanki jajnikowej. Uszkodzenia jajników zdarzają się również po operacjach w obrębie miednicy –zwłaszcza jeśli konieczne było usunięcie torbieli lub zmian nowotworowych.
Wśród przyczyn środowiskowych wymienia się natomiast: palenie papierosów, ekspozycję na pestycydy, metale ciężkie i inne toksyny, które nasilają stres oksydacyjny i przyspieszają apoptozę komórek. W niektórych przypadkach przedwczesne wygasanie czynności jajników może mieć związek z infekcjami wirusowymi, np. po przebytej śwince czy cytomegalii.
Przeczytaj również:
Bezpłodność – czym się różni od niepłodności? Czy da się ją wyleczyć?
Jakie są objawy przedwczesnego wygasania czynności jajników?
Objawy przedwczesnego wygasania czynności jajników zwykle rozwijają się stopniowo, choć u części pacjentek mogą się pojawić się nagle. Najczęstszym sygnałem są nieregularne miesiączki lub całkowite zatrzymanie miesiączkowania. Zbyt długie cykle, skąpe krwawienia lub brak owulacji to pierwsze objawy spadku rezerwy jajnikowej.
Równocześnie spada poziom estrogenów, co prowadzi do szeregu objawów przypominających menopauzę. Pojawiają się:
uderzenia gorąca,
poty nocne,
uczucie zmęczenia,
zaburzenia snu i trudności z koncentracją.
Kobiety często skarżą się na: suchość pochwy, bolesność podczas współżycia, spadek libido, a także na zmiany nastroju. W dłuższej perspektywie dochodzi do: utraty gęstości mineralnej kości, zwiększonego ryzyka osteoporozy, chorób sercowo-naczyniowych i atrofii błony śluzowej układu moczowo-płciowego.
Nie bez znaczenia są także konsekwencje emocjonalne. Dla wielu kobiet diagnoza oznacza nagłą konfrontację z niepłodnością i utratą szansy na posiadanie potomstwa, co może prowadzić do: lęku, depresji i zaburzeń relacji partnerskich.
Przeczytaj również:
Brak owulacji (jajeczkowania) – przyczyny, objawy, leczenie cykli bezowulacyjnych
Jak zdiagnozować przedwczesne wygasanie jajników?
Rozpoznanie przedwczesnej niewydolności jajników wymaga dokładnej diagnostyki. Lekarz rozpoczyna od wywiadu i badania ginekologicznego oceniającego stan narządów rodnych. Następnie wykonuje się USG przezpochwowe, które pozwala ocenić liczbę i wygląd pęcherzyków jajnikowych oraz strukturę endometrium. W POI jajniki są zwykle małe, ubogie w pęcherzyki, a błona śluzowa macicy jest cienka i linijna.
Podstawą potwierdzenia rozpoznania są badania hormonalne. Dla przedwczesnego wygasania czynności jajników charakterystyczne jest wysokie stężenie FSH (powyżej 25 IU/l w dwóch badaniach wykonanych w odstępie 4–6 tygodni) oraz niski poziom estradiolu.
Cennym markerem rezerwy jajnikowej jest hormon antymüllerowski (AMH), którego niskie wartości świadczą o wyczerpaniu puli pęcherzyków.
W celu ustalenia przyczyny niewydolności jajników wykonuje się opcjonalnie badania genetyczne (w tym ocenę kariotypu i mutacji FMR1), testy w kierunku chorób autoimmunologicznych, a u niektórych pacjentek – także badania obrazowe i densytometrię w celu oceny gęstości kości.
Przeczytaj również:
Endometrioza – czy uniemożliwia zajście w ciążę?
Jak wygląda leczenie przedwczesnego wygasania czynności jajników?
Leczenie przedwczesnego wygasania czynności jajników jest złożone i wymaga indywidualnego podejścia. Celem terapii jest nie tylko łagodzenie objawów, ale przede wszystkim ochrona zdrowia ogólnego pacjentki.
Podstawą postępowania jest hormonalna terapia zastępcza (HTZ), która uzupełnia niedobór estrogenów i progesteronu. Jej stosowanie: pozwala zapobiegać osteoporozie, poprawia jakość życia kobiet, zmniejsza ryzyko chorób sercowo-naczyniowych i łagodzi objawy przekwitania. U kobiet, które nie planują ciąży, dopuszcza się stosowanie złożonych preparatów antykoncepcyjnych o działaniu hormonalnym. HTZ prowadzi się zwykle do osiągnięcia wieku naturalnej menopauzy, czyli do ok. 50. roku życia.
Przeczytaj również:
Brak owulacji (jajeczkowania) – przyczyny, objawy, leczenie cykli bezowulacyjnych
Czy przedwczesna menopauza odbiera szanse na zajście w ciążę?
Przedwczesna menopauza nie oznacza całkowitej utraty płodności, choć znacznie ją ogranicza. W niektórych przypadkach aktywność jajników może powracać okresowo, dlatego kobiety z POI powinny być pod stałą opieką ginekologiczną i endokrynologiczną.
Nowoczesne techniki wspomaganego rozrodu, w tym in vitro z użyciem komórek dawczyni, dają realną szansę na ciążę i macierzyństwo.
W wybranych ośrodkach prowadzone są badania nad wykorzystaniem komórek macierzystych do regeneracji tkanki jajnikowej, jednak są to metody wciąż eksperymentalne.
Jak wygląda wsparcie psychologiczne dla kobiet ze zdiagnozowanym POF?
Przedwczesne wygasanie czynności jajników to nie tylko problem hormonalny, ale także poważne wyzwanie emocjonalne. Utrata płodności przed 40. rokiem życia może być dla kobiety doświadczeniem traumatycznym – zwłaszcza jeśli dopiero planowała macierzyństwo. Wsparcie psychologiczne stanowi integralny element terapii.
Pacjentki korzystają z konsultacji psychologa lub psychoterapeuty, który pomaga im przejść przez proces żałoby po utracie naturalnej płodności, oswoić zmiany w ciele i odbudować poczucie kobiecości.
Ważną rolę odgrywa również wsparcie emocjonalne ze strony partnera i rodziny. W niektórych przypadkach warto rozważyć terapię par, zwłaszcza jeśli problem niepłodności wpływa na relację.
Czy usunięcie jajników skraca życie?
Usunięcie jajników, czyli owariektomia, prowadzi do nagłego spadku poziomu estrogenów i wywołuje stan podobny do przedwczesnej menopauzy. Liczne badania wskazują, że brak hormonów płciowych w młodym wieku zwiększa ryzyko: chorób sercowo-naczyniowych, osteoporozy, zaburzeń metabolicznych oraz pogarsza funkcje poznawcze. Dlatego kobietom po usunięciu jajników zaleca się wczesne wdrożenie hormonalnej terapii zastępczej, aby zminimalizować te konsekwencje.
Przeczytaj również:
Wczesne objawy ciąży – co możesz czuć po zapłodnieniu?
Przedwczesne wygaśnięcie jajników a zanik jajników. Jaka jest różnica?
Choć terminy „zanik jajników” i „przedwczesne wygaśnięcie jajników” bywają stosowane zamiennie, różnią się znaczeniem.
Zanik jajników odnosi się do morfologicznego zmniejszenia ich objętości i utraty tkanki czynnej – może być wynikiem naturalnego starzenia się lub działania czynników toksycznych.
Przedwczesne wygasanie czynności jajników oznacza natomiast utratę ich funkcji hormonalnej i rozrodczej w młodym wieku, czyli przed 40. rokiem życia – niezależnie od przyczyny. Innymi słowy: zanik jajników jest jednym z możliwych skutków, a POI – rozpoznaniem klinicznym obejmującym zarówno zmiany morfologiczne, jak i zaburzenia hormonalne.
