Niepłodność – definicja
Niepłodność definiuje się jako brak możliwości uzyskania ciąży przez parę mimo regularnego współżycia seksualnego co najmniej 3–4 razy w tygodniu, bez stosowania jakichkolwiek środków antykoncepcyjnych, przez okres co najmniej 12 miesięcy. Jeszcze kilka lat temu Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) za niezbędny czas starań się o dziecko aż do rozpoznania niepłodności uznała 2 lata. Definicja uległa zmianie, gdyż udowodniono, że po roku regularnych stosunków seksualnych 80% kobiet poniżej 40. roku życia z sukcesem zachodzi w ciążę w przeciwieństwie do 2 roku starań, gdzie odsetek powodzeń stanowi już tylko kilka procent.
Szacuje się, że problem niepłodności dotyczy aż ok. 15–17% par w wieku rozrodczym, przy czym w Polsce problem ten dotyka ponad milion małżeństw.
W 35% przyczyny niepłodności leżą po stronie mężczyzny i w takim samym odsetku są po stronie kobiety. W 10% przypadków za przyczynę braku możliwości uzyskania ciąży odpowiedzialni są oboje z partnerów. Jeśli wśród dwójki partnerów nie da się ustalić, po której ze stron jest problem z płodnością, mówi się wtedy o niepłodności idiopatycznej, która dotyczy aż 20% par bezskutecznie starających się o potomstwo.
Wyróżnia się 2 rodzaje niepłodności:
Sterilitas – niemożność uzyskania ciąży.
Infertilitas – niemożność donoszenia ciąży.
Wyróżnia się też niepłodność pierwotną, gdy problem z zajściem w ciążę pojawia się podczas starań o pierwsze dziecko, oraz niepłodność wtórną – para miała już dziecko, ale nie jest w stanie począć drugiego potomka.
Przeczytaj również:
Niedrożność jajowodów – czym jest, jak się objawia, leczenie
Niepłodność i bezpłodność – różnice
Chociaż te 2 wyrazy w języku potocznym bywają używane zamiennie, to jest to błąd, ponieważ nie są one tożsame. Bezpłodność inaczej zwana „niepłodnością całkowitą” to stan permanentnej niezdolności do posiadania dziecka. Natomiast mówiąc o niepłodności, zwykle ma się na myśli tę bezpłodność względną (subpłodność), która jest stanem przejściowym potencjalnie wyleczalnym i dającym szansę na posiadanie potomstwa w przyszłości.
Aby określić przyczynę trudności z zajściem w ciążę, konieczne jest przeprowadzenie kompleksowej diagnostyki.
Pierwszy krok to wizyta u lekarza mająca na celu zebranie szczegółowego wywiadu lekarskiego na temat: stylu życia partnerów, ich chorób współistniejących i zabiegów operacyjnych w przeszłości, aktywności seksualnej oraz regularności cykli miesiączkowych kobiety.
Następnie wykonywane są badania narządów rodnych, zarówno fizykalne, jak i obrazowe z wykorzystaniem USG lub innych metod obrazowania takich jak np. rezonans magnetyczny. W razie potrzeby sięga się także po metody endoskopowe, które umożliwiają wykrycie nieprawidłowości we wnętrzu macicy lub jamy brzusznej, takich jak: polipy, guzy czy zrosty.
Kolejnym element stanowią badania laboratoryjne obejmujące ocenę gospodarki hormonalnej. U kobiet i mężczyzn sprawdza się, m.in.: poziom testosteronu, prolaktyny, tyreotropiny (TSH), hormonów gonadotropowych (FSH i LH) oraz prolaktyny. Badania kobiet dodatkowo poszerza się o zmierzenie stężenia hormonu antymüllerowskiego (AMH) i progesteronu. Często zlecane są także badania w kierunku infekcji narządów płciowych oraz badania genetyczne oceniające kariotyp, czyli liczbę i jakość chromosomów w komórkach rozrodczych.
Podstawowym badaniem w diagnostyce niepłodności męskiej jest badanie nasienia, które pozwala ocenić: liczbę, budowę i ruchliwość plemników. Mężczyźni muszą wykonać przynajmniej jedno takie badanie, a w przypadku odchyleń od normy jakości plemników w próbce – powtórne badanie powinno nastąpić po miesiącu.
Przyczyny niepłodności
Przyczyny niepłodności mogą być żeńskie lub męskie.
Najczęściej niepłodność u kobiet wywołana jest dysfunkcją jajników, a dokładniej zaburzenia owulacji lub też przedwczesna niewydolność jajników.
Do nieprawidłowego przebiegu jajeczkowania przyczynić się mogą nieprawidłowości w obrębie podwzgórza i przysadki (zaburzenia hormonalne), czyli narządów odpowiedzialnych za wydzielanie hormonów gonadotropowych oraz prolaktyny mających bezpośredni wpływ na dojrzewanie komórek jajowych.
Może się zdarzyć również tak, że o ile gonadotropiny będą wydzielane w sposób prawidłowy, to jajniki jako narządy dla nich docelowe mogą na nie reagować. Stan taki określa się mianem „niewydolności jajników”.
Drugą co do częstości przyczyną zaburzeń płodności damskiej są nieprawidłowości w zakresie budowy i funkcji jajowodów (np. niedrożność jajowodów). Mogą one być spowodowane: procesami zapalnymi w obrębie przydatków, guzami lub zrostami po przebytych operacjach w obrębie jamy brzusznej.
Zmiany uniemożliwiające zajście lub utrzymanie ciąży często występują również w jamie macicy, są to np.: polipy, zrosty, mięśniaki. Do tej grupy zalicza się także wady wrodzone macicy. Najczęstsza z nich, czyli przegroda macicy, jest częstym czynnikiem sprawczym poronienia.
Niemożność zajścia w ciążę (rzadko) powoduje też nieprawidłowa wydzielina szyjkowa, w której dochodzić może do zlepiania się plemników lub ich całkowitego unieruchomienia.
Mówiąc o przyczynach bezpłodności damskiej, nie można zapominać także o endometriozie, która może dysregulować funkcję każdego z narządów rodnych kobiety z osobna lub wpływać np. na zaburzenia owulacji i pracy jajowodów jednocześnie.
W przypadku mężczyzn najczęstszą przyczyną niepłodności są zaburzenia nasienia dotyczące: liczby, ruchliwości lub budowy plemników, które najczęściej wynikają z pierwotnych problemów spermatogenezy w jądrach. Czasami mają one podłoże genetyczne – na przykład w zespole Klinefeltera, choć często nie udaje się ustalić jednoznacznej przyczyny.
Oprócz tego niepłodność u mężczyzn – podobnie jak u kobiet – może wynikać z nieprawidłowej pracy narządów produkujących hormony, które regulują prace jąder, takich jak: podwzgórze, przysadka, tarczyca czy nadnercza.
Do uszkodzenia jąder może dojść w wyniku ich fizycznego urazu, może się przyczynić do tego choroba jąder (zapalenia lub nowotworów), a także przez nadmierne przyjmowania sterydów anabolicznych lub leków upośledzających przebieg spermatogenezy. Mężczyzna może stać się niepłodny również w efekcie leczenia systemowego nowotworów chemioterapią lub naświetlania radioterapią okolicy miednicy i krocza.
Przeczytaj również:
Poronienia nawykowe (nawracające) – przyczyny, badania, leczenie
Jak styl życia wpływa na starania o dziecko?
Obecnie coraz częściej zdarza się, że przyczyna niepłodności wtórnej i pierwotnej tkwi w stylu życia. Kobiety z wielu względów coraz później decydują się na pierwszą ciążę, po ukończeniu studiów, zrealizowaniu kariery zawodowej, w momencie, kiedy fizjologicznie zmniejszają się już zdolność do rozrodu i powoli rozwijają się zmiany zmierzające do przekwitania.
Trudności z zajściem w ciążę pojawiają się szczególnie po 30. roku życia. Nie bez znaczenia pozostaje również narażenie na stres – zwłaszcza przewlekły, w pracy lub w domu. Niekorzystny wpływ na płodność ma również palenie papierosów oraz alkohol.
Problemy z zajściem w ciążę mogą wynikać ponadto z nieprawidłowej masy ciała – obecnie obserwuje się w Polsce wzrost częstości występowania otyłości, która również wpływa niekorzystnie na starania o dziecko. Należy jednak pamiętać, że negatywny wpływ na płodność ma także niedożywienie.
Zarówno w przypadku niepłodności wtórnej, jak i niepłodności pierwotnej, ważne jest zatem wprowadzenie zdrowego stylu życia: odpowiednio zbilansowanej diety, aktywności fizycznej, unikanie niepotrzebnego stresu oraz, w miarę możliwości, wczesna decyzja o posiadaniu potomka.
Przeczytaj również:
Ciąża urojona – przyczyny, objawy, leczenie
Niepłodność – sposoby leczenia
Jak już wcześniej wspomniano w leczeniu niepłodności podstawą powinna być przede wszystkim zmiana stylu życia partnerów starających się o dziecko polegająca na redukcji nadmiernej masy ciała każdego z nich, ponieważ tkanka tłuszczowa jest aktywna hormonalnie i rozregulowuje pracę narządów rodnych. Konieczne jest też zaniechanie używek. Mają udowodniony naukowo negatywny wpływ na jakość nasienia, a także obniżają rezerwę jajnikową i zaburzają cykl menstruacyjny.
Oprócz zmiany stylu życia do dyspozycji lekarzy pozostaje leczenie:
Farmakologiczne. U obu płci w przypadku niedoborów hormonalnych można je substytuować z zewnątrz. Mogą to być np. substytuty hormonów: gonadotropowych, tarczycy lub testosteronu. Niektóre z nich mogą pomóc wywołać owulację lub wspomóc produkcje plemników. Jeśli u kobiety lub mężczyzny problemem odpowiedzialnym za niepłodność jest hiperprolaktynemia, należy włączyć do leczenia leki obniżające poziom prolaktyny w organizmie. Farmakoterapią leczyć można także wytrysk wsteczny będący jedną z przyczyn zajądrowych niepłodności męskiej.
Chirurgiczne. W leczeniu u kobiet wykonuje się zabiegi: udrażniające jajowody, korygujące wady macicy lub usuwające ogniska endometriozy. U mężczyzn zabiegi z zakresu chirurgii bywają stosowane między innymi przy żylakach powrózka nasiennego.
Z wykorzystaniem technik wspomaganego rozrodu – gdy inne metody zawodzą, stosuje się inseminację domaciczną (IUI) lub zapłodnienie pozaustrojowe (IVF). W Polsce z roku na rok rośnie liczba wykonywanych procedur in vitro, co świadczy o ich skuteczności.
Przeczytaj również:
Ciąża a wiek biologiczny matki
Jak długo leczy się niepłodność?
Czas leczenia niepłodności jest bardzo zróżnicowany i zależy od: przyczyny problemu, wieku pacjentów oraz wybranej metody terapeutycznej. U części par udaje się uzyskać ciążę po kilku miesiącach od momentu zmiany stylu życia lub wdrożenia leczenia farmakologicznego bądź chirurgicznego. W innych przypadkach proces może trwać kilka lat – zwłaszcza jeśli konieczne jest zastosowanie metod wspomaganego rozrodu.
Ważne jest, aby pacjenci pozostawali pod stałą opieką specjalistów – ginekologa, urologa i psychologa. Leczenie niepłodności wymaga cierpliwości i często wielospecjalistycznego podejścia.
Niepłodność – najczęściej zadawane pytania
1. Jak długo próbować naturalnie, zanim zgłosimy się po pomoc?
Zwykle 12 miesięcy (jeśli kobieta ma <35 lat) lub 6 miesięcy (≥35 lat) regularnych starań bez ciąży. Szybciej warto zgłosić się przy objawach sugerujących konkretną przyczynę: bardzo nieregularne cykle, silne bóle miednicy, przebyte operacje w obrębie brzucha/miednicy, nieprawidłowe badanie nasienia u partnera.
2. Od czego zacząć diagnostykę pary?
Od wywiadu, badania fizykalnego, oceny stylu życia, masy ciała (BMI) i podstawowych badań: u kobiety potwierdzenie owulacji, AMH (ang. Anti-Müllerian Hormone – hormon antymüllerowski) oraz AFC (ang. Antral Follicle Count – liczba pęcherzyków antralnych) do oceny rezerwy jajnikowej; ocena drożności jajowodów (HSG – histerosalpingografia lub HyFoSy – histerosalpingosonografia z pianką). U mężczyzny seminogram (analiza nasienia) wg standardów WHO.
3. Kiedy rozważa się laparoskopię?
Nie rutynowo. Laparoskopia jest wskazana, gdy objawy lub badania obrazowe sugerują patologię (np. zaawansowaną endometriozę, zrosty). W przypadku tzw. „niepłodności niewyjaśnionej” decyzję o laparoskopii podejmuje się indywidualnie.
4. Czym różni się IUI od IVF i ICSI?
-
IUI (inseminacja domaciczna) polega na podaniu przygotowanego nasienia bezpośrednio do jamy macicy w czasie owulacji.
-
IVF ( zapłodnienie pozaustrojowe) – komórka jajowa i plemniki łączą się w laboratorium.
-
ICSI (docytoplazmatyczne wstrzyknięcie plemnika) – embriolog wstrzykuje pojedynczy plemnik bezpośrednio do komórki jajowej; stosowane m.in. przy słabych parametrach nasienia.
Przeczytaj również:
Bezpłodność – czym się różni od niepłodności? Czy da się ją wyleczyć?
5. W jakiej kolejności zwykle prowadzi się leczenie?
Często sekwencyjnie: krótki okres oczekiwania (u młodszych par bez obciążeń) → IUI ze stymulacją owulacji (kilka prób) → IVF/ICSI (szybciej u kobiet starszych, z obniżoną rezerwą lub innymi czynnikami skracającymi „czas płodności”).
6. Co to jest SET i dlaczego o nim się mówi?
SET (Single Embryo Transfer – transfer pojedynczego zarodka) zmniejsza ryzyko ciąży mnogiej, utrzymując wysoką skumulowaną skuteczność leczenia (licząc świeże + mrożone transfery w ramach jednego pobrania komórek).
7. Jak interpretować badanie nasienia?
Poza objętością, koncentracją i morfologią ważna jest ruchliwość. Często używa się wskaźników: TMSC (całkowita liczba ruchliwych plemników) oraz MSC (stężenie ruchliwych plemników). Nieprawidłowy wynik warto omówić z andrologiem; czasem potrzebne są hormony, USG moszny lub testy genetyczne.
8. Kiedy leczy się żylaki powrózka nasiennego (varicocele)?
Gdy są klinicznie wyczuwalne, parametry nasienia są nieprawidłowe i para doświadcza niepłodności. Czasem rozważa się zabieg po niepowodzeniach IVF/ICSI lub przy wysokim DFI (DNA Fragmentation Index – wskaźnik fragmentacji DNA plemników).
9. Co oznacza azoospermia i jakie są opcje?
Azoospermia to brak plemników w ejakulacie. W tzw. NOA (Non-Obstructive Azoospermia – nieobturacyjna azoospermia) można rozważyć micro-TESE (mikrochirurgiczne pobranie plemników z jądra), które zwiększa szanse znalezienia plemników względem klasycznego cTESE.
10. Jakie badania genetyczne wykonuje się u mężczyzn?
Przy ciężkiej oligozoospermii/azoospermii: karyotyp, mikrodelecje regionów AZF na chromosomie Y oraz CFTR (gen związany z mukowiscydozą) przy podejrzeniu CBAVD (Congenital Bilateral Absence of the Vas Deferens – wrodzony obustronny brak nasieniowodów).
11. Czy AMH i AFC mówią, „czy zajdę w ciążę”?
AMH i AFC najlepiej opisują rezerwę jajnikową (ile komórek może uda się pozyskać w cyklu IVF i jak dobrać stymulację). Nie prognozują niezawodnie naturalnej płodności w danym momencie.
Przeczytaj również:
Kwasy DHA i EPA w ciąży – czy trzeba brać?
12. HSG czy HyFoSy – co wybrać?
Obie metody oceniają drożność jajowodów. HSG (z kontrastem w RTG) jest szeroko dostępne; HyFoSy (USG z pianą/żelem) bywa lepiej tolerowane i bez promieniowania. Decyzja zależy od doświadczenia ośrodka i dostępności.
13. Czy „tubal flushing” (płukanie jajowodów) ma sens?
U niektórych pacjentek jednorazowe podanie kontrastu olejowego podczas HSG/HyFoSy może krótkoterminowo zwiększać szanse zajścia w ciążę. To nie jest standard dla wszystkich – decyzja indywidualna.
14. PCOS – jakie są obecnie metody indukcji owulacji?
Przy PCOS (Polycystic Ovary Syndrome – zespół policystycznych jajników) 1. rzutem jest letrozol. Metformina pomaga zwłaszcza przy insulinooporności/metabolicznym fenotypie; w razie braku efektów rozważa się IVF.
15. Endometrioza a płodność – operować czy od razu ART?
Zależy od stopnia choroby, wieku i rezerwy jajnikowej. U części pacjentek lepszą ścieżką będzie szybciej ART (Assisted Reproductive Technology – metody wspomaganego rozrodu), zamiast operacji; u innych – leczenie chirurgiczne przed próbami naturalnymi/IUI/IVF.
16. Nawracające poronienia – kiedy mówimy o problemie i co badać?
Najczęściej przy ≥2 utratach ciąż. Wskazana jest ukierunkowana diagnostyka (m.in. genetyczna pary/zarodka, anatomiczna macicy, zaburzenia krzepnięcia nabyte jak zespół antyfosfolipidowy). Unika się metod bez potwierdzonej skuteczności.
17. Suplementy, antyoksydanty, inozytol, akupunktura – czy pomagają?
Nie zaleca się ich rutynowo w „niepłodności niewyjaśnionej”, bo brak solidnych dowodów na wzrost odsetka urodzeń żywych. Mogą mieć niszowe zastosowania, ale nie są uniwersalnym rozwiązaniem.
18. Czy spadek liczby plemników oznacza, że „wszyscy są bezpłodni”?
Dawne badania sugerują trend spadkowy globalnie, ale nowsze serie (np. europejskie) pokazują bardziej złożony obraz: często stabilną liczbę plemników i gorszą ruchliwość. Kluczowe jest indywidualne badanie i modyfikacja stylu życia (sen, aktywność, masa ciała, odstawienie nikotyny).
19. Czy w Polsce in vitro jest refundowane?
Tak, w latach 2024–2028 działa państwowy program finansowania in vitro (także w ramach tzw. onkopłodności). Obejmuje kwalifikację, badania i główne etapy procedury – szczegóły i kryteria publikowane są na stronach Ministerstwa Zdrowia.
20. Jakie są realne szanse skuteczności IVF/ICSI?
Różnią się w zależności od wieku kobiety i jakości komórek/jakości nasienia. Mówimy o skumulowanej skuteczności w ramach jednego pobrania komórek (transfer świeży + kolejne transfery mrożonych zarodków). U młodszych pacjentek bywa znacznie wyższa niż w pojedynczym transferze.
21. Czy wiek mężczyzny też się liczy?
Tak. Ze wzrostem wieku ojca rośnie m.in. częstość niektórych nieprawidłowości genetycznych i może spadać jakość nasienia (szczególnie ruchliwość). Dlatego zaleca się jak najszybszą diagnostykę obu partnerów.
22. Co to jest onkopłodność?
To zabezpieczenie płodności przed leczeniem onkologicznym (np. mrożenie nasienia, komórek jajowych lub tkanek jajnikowych). W Polsce elementy onkopłodności są finansowane w ramach programu publicznego.
współpraca: redakcja Mamazone