Czym jest celiakia?
Celiakia (inaczej choroba trzewna) to przewlekła, wielonarządowa choroba o podłożu genetycznym. Zalicza się do schorzeń o charakterze autoimmunologicznym, w których przebiegu układ immunologiczny atakuje komórki własnego organizmu.
W przypadku celiakii nieprawidłową reakcję układu immunologicznego wywołuje spożycie glutenu. Jest to mieszanina białek należących do glutelin i prolamin, które występują w niektórych zbożach: pszenicy (również w tzw. starych odmianach), życie, jęczmieniu i pszenżycie. Owies w swojej naturalnie formie nie zawiera glutenu, ale może być nim zanieczyszczony.
Jakie są przyczyny celiakii?
Choroba trzewna ma podłoże genetyczne. Może ujawnić się w każdym wieku, częściej występuje u kobiet. Obserwuje się również większą częstość występowania u osób, które mają inne choroby autoimmunologiczne, np. cukrzycę typu 1 czy chorobę Hashimoto.
Ryzyko celiakii jest też podwyższone w chorobach genetycznych, takich jak zespół Downa, zespół Turnera czy zespół Williamsa. Powyższe choroby są wskazaniem do przesiewowej diagnostyki w kierunku celiakii.
Przeczytaj również:
Dieta przy AZS u dzieci i dorosłych – jadłospis i zasady diety eliminacyjnej
Objawy kliniczne celiakii
U każdej osoby objawy celiakii mogą być nieco inne i występować z różnym nasileniem. Obecnie coraz rzadziej diagnozuje się celiakię klasyczną, która charakteryzuje się zaburzeniami wchłaniania. Wśród chorych na celiakię częściej obserwuje się objawy pozajelitowe.
Co się dzieje, gdy osoba z celiakią zje gluten?
Spożycie glutenu powoduje aktywację układu immunologicznego, który zaczyna atakować komórki własnego organizmu. Prowadzi to do zaniku kosmków jelitowych i szeregu objawów klinicznych – zarówno ze strony układu pokarmowego, jak i dolegliwości pozajelitowych.
Niespecyficzne objawy celiakii
Obecnie częściej obserwuje się nieklasyczną postać celiakii, która daje głównie objawy pozajelitowe. Należą do nich m.in.:
nawracające bóle głowy,
bóle kostne i stawowe,
wrzodziejące zapalenia jamy ustnej,
nawracające afty,
zaburzenia neurologiczne (np. zawroty głowy, zaburzenia koordynacji ruchowej),
przewlekłe zmęczenie, senność,
problemy skórne,
zaburzenia płodności, poronienia,
niedobory witamin i składników mineralnych (u chorych na celiakię dochodzi m.in. do niedoboru żelaza i anemii),
zaburzenia potencji,
niezamierzony spadek masy ciała,
krwawienia z nosa,
obturacyjny bezdech senny,
zwiększone ryzyko złamań kości.
Osoba, która choruje na celiakię, jest bardziej narażona na choroby wątroby, nerek czy wczesną miażdżycę.
Przeczytaj również:
Najzdrowsze orzechy – ranking. Jakie orzechy jeść w ciąży?
Twarz glutenowa – jak wygląda?
W języku potocznym funkcjonuje też określenie „twarz glutenowa”. Wynika ono z tego, że jednym z niespecyficznych objawów klinicznych celiakii są zmiany skórne. „Twarz glutenowa” jest opuchnięta, widoczna jest na niej pokrzywka lub objawy łuszczycy czy atopowego zapalenia skóry.
Celiakia u dzieci – jakie są objawy?
Czy chorobie trzewnej można zapobiec? Celiakia ma uwarunkowania genetyczne, nie ma zatem metody umożliwiającej pewne uniknięcie zachorowania. Metodą mającą obniżyć ryzyko choroby jest ekspozycja na gluten w odpowiednim okresie rozszerzania diety – powinna mieć ona miejsce nie wcześniej niż w 4. miesiącu życia i nie później niż w 7. miesiącu życia.
Celiakia daje wiele objawów. Co ciekawe, nie wszystkie są związane stricte z układem pokarmowym.
Objawy celiakii u dzieci ze strony przewodu pokarmowego to:
przewlekła biegunka lub zaparcie,
wymioty,
tłuszczowe stolce,
bóle brzucha,
wzdęcia,
zaburzenia wchłaniania substancji odżywczych i witamin,
słabe przyrosty masy ciała.
Objawy celiakii ze strony innych układów:
zaburzenia nastroju,
zaburzenia miesiączkowania,
niepłodność,
niski wzrost,
niedokrwistość,
hipoplazja szkliwa,
zmiany, objawy skórne (tzw. opryszczkowate zapalenie skóry, czyli choroba Duhringa),
skłonność do powstawania aft w jamie ustnej,
objawy neurologiczne, m.in. padaczka i migrena,
objawy psychiatryczne, np. depresja.
Dzieci cierpiące na celiakię często mają charakterystyczny wygląd – szczupłe kończyny i wydatny, wzdęty brzuch.
Przeczytaj również:
Wątróbka drobiowa w diecie dziecka – od jakiego wieku? Jakie korzyści? Smaczne przepisy
Rozpoznanie celiakii i leczenie
Jakie badania wykorzystuje się w diagnostyce celiakii? W przypadku pojawienia się objawów klinicznych, które mogą wskazywać na chorobę trzewną, należy skonsultować się z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej (POZ). Zdecyduje on, czy potrzebne jest skierowanie do lekarza gastroenterologa i dalsza diagnostyka.
Celiakię zwykle wykrywa się między drugim, a czwartym rokiem życia. W celu rozpoznania celiakii wykonuje się badania serologiczne z krwi. Co istotne, przed rozpoczęciem diagnostyki nie wolno zmieniać diety na bezglutenową – eliminacja szkodliwego glutenu sprawi, że wyniki badań, pomimo istnienia choroby, będą negatywne.
Badania polegają one na oznaczeniu poziomu przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej w klasie IgA (tTG IgA) i całkowitego poziomu przeciwciał IgA.
Jeśli całkowity poziom przeciwciał IgA jest poniżej normy, należy dodatkowo oznaczyć przeciwciała w klasie IgG:
przeciwko transglutaminazie tkankowej w klasie IgG (tTG IgG),
przeciwko deaminowanemu peptydowi gliadyny (DGP IgG),
opcjonalnie przeciwko endomysium mięśni gładkich w klasie IgG (EmA IgG).
Wspomniane przeciwciała są charakterystyczne dla celiakii, dlatego ich obecność niemal jednoznacznie potwierdza chorobę. Jednak ich brak nie wyklucza celiakii, ponieważ od 6% do 22% chorych nie wytwarza charakterystycznych przeciwciał. W związku z tym do pełnego rozpoznania konieczne jest wykonanie biopsji jelita cienkiego.
Dieta bezglutenowa
Leczenie celiakii polega na eliminacji produktów zawierających gluten z diety. Dieta bezglutenowa nie powinna zawierać: pszenicy, pszenżyta, żyta, jęczmienia i owsa (nieoznaczonego jako bezglutenowy). Przy czym należy mieć na uwadze, że stosowanie diety bezglutenowej wymaga dokładnego czytania etykiet produktów, ponieważ niektóre z nich są nieoczywistymi źródłami glutenu. Są to m.in.:
potrawy mięsne i rybne w panierce, a także pasztety, kotlety mielone, pulpety, wędliny podrobowe ze zbożowymi dodatkami;
napoje mleczne z dodatkiem słodu jęczmiennego;
desery mleczne ze zbożowymi dodatkami;
warzywa zasmażane lub zagęszczane mąką z glutenowych zbóż.
Przy wyborze produktów warto szukać tych, które mają na opakowaniu znak przekreślonego kłosa. Jest to licencjonowany znak międzynarodowy, służący do oznaczania produktów bezglutenowych.
Ścisła dieta bezglutenowa powinna być stosowana do końca życia. Na początku może być to druzgocąca informacja. Jednak warto pamiętać, że istnieje szereg naturalnie bezglutenowych produktów, a także tych przetworzonych oznaczonych jako bezglutenowe, z których można przygotować zdrowe i pyszne posiłki.
Zamiast zbóż z glutenem można użyć produktów, takich jak: proso, gryka, amarantus, komosa ryżowa, ziemniaki, ryż, tapioka czy maniok. Poza tym naturalnie bezglutenowe są: warzywa, owoce, jajka, nasiona roślin strączkowych, ryby, mięso, orzechy, pestki i nasiona, oleje roślinne, mleko i jego przetwory, a także zioła – pod warunkiem, że nie zawierają zbożowych dodatków z glutenem (np. panierki z mąki pszennej, słodu jęczmiennego).
Przeczytaj również:
Dieta bezmleczna i bezjajeczna
Suplementacja
Przy zaburzeniach wchłaniania jelitowego towarzyszących celiakii, mogą pojawić się niedobory składników odżywczych. Nie zawsze da się leczyć je tylko za pomocą diety. W niektórych przypadkach konieczna jest suplementacja prowadzona pod kontrolą lekarza i dietetyka.
Skutki nieleczonej celiakii
Bóle brzucha, zaburzenia rytmu wypróżnień, nawracające afty, bóle głowy i inne objawy towarzyszące celiakii wpływają na życie codzienne. Jeśli zostaną zlekceważone, mogą prowadzić także do różnych powikłań.
Ciągłe spożywanie glutenu prowadzi do zaniku kosmków jelitowych i zaburzenia wchłaniania ważnych dla zdrowia składników. Jednym z nich jest wapń – dlatego jednym z najczęstszych powikłań celiakii jest osteoporoza.
Nieleczona choroba trzewna wiąże się również ze wzrostem ryzyka zachorowania na nowotwór układu pokarmowego. U osób z celiakią obserwuje się nawet 40 razy częstsze zachorowania na chłoniaka jelita cienkiego.
Czy osoba z celiakią żyje krócej?
Całkowite wyleczenie celiakii nie jest możliwe, ale poprawia komfort życia i zmniejsza ryzyko powikłań. Jeśli osoba chora bagatelizuje potrzebę diagnostyki i konieczność przestrzegania ścisłej diety bez glutenu, może żyć krócej. Wynika to z tego, że nieleczona choroba trzewna wiąże się m.in. z większym ryzykiem niektórych chorób nowotworowych.
Przykładowy jadłospis dla osoby z celiakią
Przestrzeganie diety bezglutenowej jest podstawą leczenia celiakii. Tu pojawia się pytanie, jakie posiłki może spożywać osoba z chorobą trzewną? Oto kilka pomysłów!
Śniadanie: Owsianka z płatków jaglanych na mleku sojowym z dodatkiem borówek, siemienia lnianego i łyżeczki nasion chia.
Drugie śniadanie: Kanapki z pieczywa bezglutenowego z pastą jajeczną (jajka, jogurt naturalny, szczypiorek, pieprz), ogórek kiszony i sałata.
Obiad: Filet z indyka pieczony z ziołami, kasza gryczana niepalona, surówka z marchewki i jabłka z oliwą z oliwek extra virgin.
Podwieczorek: Koktajl z banana, mleka sojowego, płatków jaglanych i nasion chia.
Kolacja: Sałatka z rukoli, pomidorów, mozzarelli, pestek dyni i oliwy z oliwek, kromka chleba bezglutenowego.
Nieleczona celiakia to choroba, która prowadzi do zaniku kosmków jelitowych. Wbrew pozorom nie przyczynia się on tylko do problemów zdrowotnych w obrębie przewodu pokarmowego. Nieprzestrzeganie ścisłej diety bez glutenu może powodować m.in. przewlekłe zmęczenie, zaburzenia ruchomości stawów, bóle brzucha czy inne objawy spowodowane zaburzeniami wchłaniania mikroelementów. W związku z tym tak ważna jest uważna obserwacja organizmu i szybka konsultacja z lekarzem w przypadku pojawienia się niepokojących sygnałów.
współpraca: lek. Agnieszka Zaremba-Wilk
