Czym się różni rodzaj literacki od gatunku literackiego?
Rodzaj literacki to sposób klasyfikacji dzieł literackich według: jasno określonej kompozycji i budowy świata przedstawionego, sposobu narracji i budowy stylistyczno-językowej.
Z kolei gatunek literacki jest podrzędny w stosunku do rodzaju literackiego. Ma on dodatkowe, indywidualne cechy charakterystyczne, pozwalające ściśle określić, czym jest dany utwór, np.: opowiadaniem, powieścią, nowelą itp.
Jakie są podstawowe rodzaje literackie?
W literaturze wyróżnia się trzy główne rodzaje literackie:
epikę,
lirykę,
dramat.
Każdy z rodzajów ma inne cechy, dzięki którym można go analizować i interpretować.
Epika
Epika to rodzaj literacki, który opowiada i przedstawia jakąś historię oraz wydarzenia w sposób narracyjny. Charakterystyczna jest obecność narratora, którzy przybliża wiadomości o świecie przedstawionym i losach bohaterów. Fabuła utworów epickich ma ścisłą kompozycję – początek, rozwinięcie i zakończenie. Zawiera opisy świata przedstawionego i postaci, a także rozgrywa się w określonym czasie i miejscu. Fabuła ma też różne wątki, które pozwalają ją rozwijać. Utworami epickimi są, np.: opowiadania, nowele czy bajki.
Przeczytaj również:
Jakie są lektury w 5 klasie szkoły podstawowej?
Liryka to rodzaj literacki, w którym dominują: emocje, wyrażanie uczuć, refleksji i osobistych wrażeń autora. Utwory liryczne nie mają narratora – jest za to monolog liryczny (rzadziej dialog), wypowiadany przez podmiot liryczny i ukazujący wewnętrzne przeżycia autora. Liryka charakteryzuje się metaforami, symbolami i wykorzystaniem innych środków stylistycznych. Utworami lirycznymi są, m.in.: sonet, oda czy tren. Obecność podmiotu lirycznego oraz poetyckość utworów są najbardziej charakterystycznymi cechami liryki.
Dramat
Dramat to rodzaj literacki, w którym historia przedstawiona jest za pomocą dialogów i monologów postaci, które stanowią główny tekst utworu dramatycznego. W dramacie również nie ma narratora, a cała akcja rozgrywa się bezpośrednio na oczach widza, na scenie teatralnej (chociaż istnieją też dramaty niesceniczne, nieprzeznaczone do wystawiania na scenie). Dramat współczesny dzieli się na akty, a akty na sceny. Zawiera również tekst poboczny, czyli didaskalia (uwago odautorksie), które pozwalają nakreślić tło i miejsce wydarzeń. Wśród gatunków dramatycznych wyróżnia się: komedie, tragedie, dramaty właściwe, dramaty romantyczne (szopka, opera, musical także są dramatami). Dramat często łączy także różne gatunki literackie.
Jakie są gatunki literackie?
W obrębie tych trzech rodzajów literackich wyróżnia się wiele różnych gatunków literackich.
Gatunki należące do epiki
Powieść – obszerny utwór narracyjny o rozwiniętej fabule, wielowątkowy, ze złożonymi, różnorodnymi postaciami. Przykładami powieści są: W pustyni i w puszczy H. Sienkiewicza, Władca Pierścieni J.R.R. Tolkiena, Gra o tron G.R.R. Martina.
Opowiadanie – to krótki utwór narracyjny opisujący jedno lub kilka zdarzeń rozgrywających się w krótkim czasie. Opowiadanie ma prostą fabułę z ograniczoną liczbą postaci. Przykładami opowiadań są ich zbiory pt. Sklepy cynamonowe Brunona Schulza czy Opowiadania Tadeusza Borowskiego.
Przeczytaj również:
Środki stylistyczne – rodzaje, funkcje, przykłady, zwroty
Nowela – skupia się na jednym wątku lub wydarzeniu, które są zwieńczone punktem kulminacyjnym. To zazwyczaj utwór literacki niewielkich rozmiarów – jest krótszy od powieści czy opowiadania. Przykładami nowel są Janko Muzykant i Sachem Henryka Sienkiewicza czy Tristan Tomasza Manna.
Bajka – jest to opowieść pisana wierszem lub prozą, zawierająca morał. Jej bohaterowie to często spersonifikowane zwierzęta lub przedmioty – ważną cechą bajki jest jej alegoryczność. Bajką jest utwór Szczur i kot I. Krasickiego
Baśń – utwór narracyjny zawierający elementy fantastyczne, którego fabuła rozgrywa się w nieokreślonym czasie i miejscu (w tzw. czasach baśniowych). Baśń często czerpie z folkloru i legend. Nie ma w niej wyraźniej granicy między światem realnym a fantastycznym. Przykładem baśni jest Królowa śniegu H.Ch. Andersena.
Epos (epopeja) – utwór, który ma narratora, wiele wątków i akcję, często jest pisany wierszem. Zazwyczaj opowiada o heroicznych czynach bohaterów lub opisuje ważne wydarzenia narodowe, dlatego często w eposie ukazany jest bohater zbiorowy na tle przełomowego wydarzenia. Przykładami eposów są Iliada i Odyseja Homera, a także Pan Tadeusz A. Mickiewicza.
Przypowieść (parabola) – to krótka historia przekazująca prawdy moralne lub życiowe, często o kontekście religijnym. Przykładem może być biblijna Przypowieść o talentach.
Legenda – opowiada o wydarzeniach, zjawiskach lub postaciach historycznych, często czerpiąc z elementów fantastycznych lub nadprzyrodzonych. Legenda początkowo była przekazywana ustnie. Przykładem jest Legenda o Królu Popielu.
Pamiętnik – to zapis doświadczeń, przemyśleń i emocji jakiejś osoby, która dokumentuje swoje codzienne życie. Przykładem pamiętnika są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska.
Anegdota – to krótka opowieść o prawdziwym zdarzeniu, często o zabarwieniu humorystycznym, służąca rozbawieniu lub ukazaniu charakteru postaci. Charakterystyczną cechą anegdoty jest często zaskakujące zakończenie i obecność puenty.
Warto wiedzieć, że w epice można wyróżnić dwa rodzaje narracji:
w pierwszej osobie (pierwszoosobową) – kiedy narrator jest uczestnikiem wydarzeń;
w trzeciej osobie (trzecioosobową) – kiedy narrator komentuje przebieg wydarzeń, ale nie bierze w nich udziału. Jest tzw. narratorem wszechwiedzącym.
Przeczytaj również:
Baśnie braci Grimm – 10 najbardziej znanych baśni z krótkimi opisami
Gatunki literackie należące do liryki
Sonet – to utwór o kunsztownej formie, zawierający 4 strofy o charakterystycznej budowie – dwie pierwsze są czterowersowe, a dwie kolejne – trójwierszowe. Przykładem mogą być Sonety krymskie Adama Mickiewicza.
Tren – jest to utwór żałobny napisany po stracie bliskiej osoby, przepełniony żalem, z ładunkiem emocjonalnym i refleksją dotyczącą śmierci. Przykładem mogą być Treny Jana Kochanowskiego.
Fraszka – krótki utwór humorystyczny opisujący codzienne sprawy, często z ironicznym wydźwiękiem. Przykładem może być Na lipę Jana Kochanowskiego.
Elegia – utwór opowiadający o żalu i refleksjach nad przemijaniem, często smutny; poświęcony wspomnieniom. To liryka bezpośrednia. Wyróżnia się elegie patriotyczne i miłosne. Przykładem mogą być Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta Franciszka Karpińskiego.
Hymn – utwór w podniosłym stylu chwalący czyny bogów lub bohaterów, pisany na ich cześć. Przykładem może być Mazurek Dąbrowskiego.
Oda – utwór o charakterze pochwalnym, sławiący ważne wydarzenia lub pisany na część osób lub idei. Przykładem może być Oda do młodości Adama Mickiewicza.
Psalm – utwór liryczny o charakterze religijnym. Ta liryczna często skierowany do Boga, by oddać mu cześć i chwałę, a także przekazać prośby lub wdzięczność. Przykładem może być Psalm 23, tzw. Psalm Dawidowy.
Pieśń – utwór o poważnej tematyce, z wyraźnym podziałem na strofy, często charakteryzujący się powtarzalnym rytmem i refrenami. Przykładem może być Rota Marii Konopnickiej czy też Pieśni Jana Kochanowskiego.
Sielanka (bukolika) – utwór opowiadający o wiejskim życiu sławiący pasterzy, rolników czy rybaków w sposób wyidealizowany, skupiający się na roli przyrody i natury w życiu człowieka. Przykładem może być Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego czy Laura i Filon Franciszka Karpińskiego.
Epigramat – krótki, utwór o wyrazistej puencie. Często ma formę aforyzmu. Przykładem może być: „Przechodniu, powiedz Sparcie, tu leży jej syny, wierni jej prawom do ostatniej godziny” – Symonides z Keos.
Epitafium – krótki utwór, spisany na cześć zmarłej osoby, napis na nagrobku. Przykładem może być: „Wieczny odpoczynek racz mu dać Panie”.
Limeryk – żartobliwy, pełen absurdalnego humoru pięciowersowy wiersz o rymach AABBA. Limeryki tworzyła m.in. Wisława Szymborska.
Anakreontyk – lekki, radosny utwór poetycki opowiadający o miłości i urokach życia. Anakreontyki tworzył m.in. Jan Andrzej Morsztyn.
Osobą wypowiadającą się w utworach lirycznych jest podmiot liryczny.
Przeczytaj również:
Części mowy – pytania i przykłady. Jak pomóc dziecku w ich nauce?
Gatunki należące do dramatu
Komedia – komediami są utwory dramatyczne, których celem jest rozbawienie widzów. Przedstawiają zabawne sytuacje, intrygi i postaci, które łączą się ze sobą w przeróżnych splotach wydarzeń. Komedia ma szczęśliwe i pomyślne dla bohaterów zakończenie. Często komedie są przesycone absurdalnym humorem i żartami sytuacyjnymi. Przykładem komedii jest Zemsta Aleksandra Fredry.
Tragedia – czyli gatunek dramatu, który opowiada o konfliktach, dylematach moralnych i tragicznych losach bohaterów. Przykładem tragedii jest Balladyna Juliusza Słowackiego.
Dramat właściwy – początkowo tak nazywano tragikomedię. Później mianem tym były określane utwory teatralne, które budowały napięcie w oparciu o coś innego niż konflikt tragiczny. Przykładem dramatu właściwego mogą być Niemcy L. Kruczkowskiego.
Dramat romantyczny – powstał w epoce romantyzmu. Zrywa z zasadami trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Często łączy w sobie elementy zarówno komedii, jak i tragedii oraz fantastykę z realizmem. Poza tym charakteryzuje go łączenie różnych stylów. Często dramaty romantyczne miały charakter niesceniczny. Przykładem są Dziady Adama Mickiewicza czy Kordian Juliusza Słowackiego.
Można wyróżnić również gatunki synkretyczne – czyli gatunki mieszane – łączące w sobie elementy liryki, epiki i dramatu. Należą do nich, np.:
- powieść poetycka (kładąca nacisk na emocje i wrażenia głównego bohatera),
- poemat heroikomiczny (łączący elementy epickie i komedię, przedstawiający bohatera w karykaturalny sposób),
- poemat dygresyjny, łączy w sobie narrację z elementami dyskursywnymi.
Na przestrzeni wieków rodzaje i gatunki literackie ewoluowały. We współczesnej literaturze gatunki przestały mieć ścisłe granice. Autorzy często bawią się konwencją, poruszają różne tematy, inaczej podchodzą do kwestii narracji. Nadal jednak niezbędna jest znajomość podstawowych gatunków i utworów je reprezentujących.
