Części zdania – rodzaje, na jakie pytania odpowiadają, przykłady, ściąga

Części zdania – czym są?

Części zdania to jedno z podstawowych zagadnień, z jakimi spotykamy się podczas nauki gramatyki i jednocześnie jedno z najtrudniejszych. Jeżeli jednak dziecko od początku dobrze zrozumie temat, znacznie ułatwi mu to późniejszą naukę. Przede wszystkim musimy pamiętać, że części zdania to nie to samo, co części mowy. Części mowy dzieci poznają na początku szkoły podstawowej. Dowiadują się wtedy, czym są przymiotniki, czasowniki czy rzeczowniki. Części zdania natomiast to bardziej skomplikowany temat. Opisują one bowiem funkcje, jakie dane słowa pełnią w zdaniu. Częściami zdania są:

• orzeczenie, np. Basia lubi kolegę;
• podmiot, np. Zosia poszła do babci;
• przydawka, np. Jaś ma kolorową piłkę;
• dopełnienie, Adaś lubi wakacje;
• okolicznik, Staś idzie po mleko.

Najważniejszymi częściami zdania są podmiot i orzeczenie. Orzeczenie opisuje czynność lub stan (odpowiada na pytanie: co robi? co się z nim dzieje?), natomiast podmiot opisuje, kto wykonuje daną czynność lub kto jest w danym stanie. Podmiot odpowiada na pytanie: kto? co?

Jak określić części zdania w przykładowym zdaniu z podmiotem i orzeczeniem?

Przykładowo w zdaniu „Ala ma kota”, orzeczeniem będzie słowo „ma”, natomiast podmiotem „Ala". W nieco bardziej złożonym zdaniu „Mama zrobiła dziś zupę pomidorową”, orzeczeniem jest słowo „zrobiła” – opisuje ono czynność, która została wykonana, natomiast podmiotem jest „mama”, która wykonała tę czynność. Co jednak z pozostałymi słowami w zdaniu? Są to przydawki, okoliczniki oraz dopełnienia. Przydawki to części zdania opisujące rzeczowniki, czyli w przypadku naszego zdania to „pomidorowa". Następną częścią zdania jest dopełnienie, czyli słowo, które opisuje orzeczenie i tworzy charakterystyczną parę z orzeczeniem. Odpowiada ono na pytania: „kogo?”, „czego?”, „komu?”, „czemu?”, „kogo?”, „co?”, „z kim?”, „o czym?”, „o kim?". W naszym zdaniu dopełnieniem będzie słowo „zupa”, które opisuje orzeczenie, czyli słowo „zrobiła” i tworzy z nim charakterystyczną dla tej części mowy parę. Okolicznik natomiast odpowiada na pytania: „jak”, „gdzie?”, „kiedy?”, „po co?”, „dlaczego?". W omawianym zdaniu okolicznikiem będzie słowo „dziś”, odpowiadające na pytanie „kiedy?".

W ten sposób przeanalizowaliśmy krótkie zdanie z podmiotem i orzeczeniem pod kątem występujących w nim części zdania. Warto dodać, że jest to analiza podstawowa. Uczniowie w szkole uczą się jednak bardziej skomplikowanych i rozbudowanych zagadnień, takich jak rodzaje orzeczeń czy imiesłowów, dlatego poniżej rozwiniemy nieco temat części zdania.

Orzeczenie imienne, imiesłów przymiotnikowy czynny i inne części zdania, które musi znać Twoje dziecko

Powyżej przedstawiliśmy podstawowe części zdania. Musimy jednak dodać, że one również dzielą się na kilka rodzajów grup, które warto znać. Zacznijmy od orzeczenia. Orzeczenia dzielimy na:

• orzeczenie proste (orzeczenie czasownikowe) – jest to osobowa forma czasownika, która łączy się bezpośrednio z podmiotem, np. Pies szczeka;
• orzeczenie złożone – imienne, frazowe, modalne, np. Moja mama jest lekarką.

Podmiot – charakterystyka

Kolejną częścią zdania, którą należy rozwinąć, jest podmiot. Jak już wspominano, podmiot razem z orzeczeniem stanowi najważniejszą część zdania. Nazywa on rzecz, osobą lub zjawisko i odpowiada na pytania: „kto?”, „co?". Funkcję podmiotu mogą pełnić te części mowy, które odmieniają się przez przypadki, czyli: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, a także imiesłowy przymiotnikowe. Najczęściej podmiot występuje w mianowniku, a przybiera taką samą liczbę, jak orzeczenie. Może jednak występować w dopełniaczu lub celowniku. W zdaniach spotykamy też konstrukcję określaną jako podmiot domyślny. Jest to podmiot niewyrażony oddzielnym wyrazem, lecz dający się wywnioskować z form orzeczenia. Np. w zdaniu: „Zrobiłam zakupy”, podmiotem domyślnym będzie „ja”.

Wyróżniamy następujące rodzaje podmiotów:

• podmiot pojedynczy – jednowyrazowy, np. Kamil kupił kwiatka.
• podmiot szeregowy – co najmniej dwuwyrazowy, np. Mama i tata idą do sklepu.

W języku polskim czasami zdarzają się zdania bezpodmiotowe, np. Nie można tu palić. Jeżeli tak jest, wówczas orzeczenie musi przybierać formę trzeciej osoby liczby pojedynczej lub mnogiej, bezokolicznika lub inną bezosobową formę.

Przydawka, dopełnienie, okolicznik

Przydawka, jak już wcześniej wspomniano, to określenie rzeczownika. Odpowiada na pytania: „który?”, „czyj?”, „jaki?”, „ile?". Przydawki dzielimy na:

• przydawki przymiotne – np. ciepły dzień – tworzą one związek zgody z wyrazami, który obejmuje wszystkie cechy gramatyczne, takie jak przypadek, liczbę czy rodzaj;
• przydawki dopełniaczowe – np. książka Moniki – są to rzeczowniki używane w drugim przypadku razem z wyrazem nadrzędnym, tworzą związek rzędu;
• przydawki przyimkowe – np. bluzka z bawełny – przyjmują postać wyrażenia przyimkowego i umieszczane są po wyrazie określanym;
• przydawki rzeczowe – np. pracownik marketu – tworzą związek zgody z wyrazem określającym i obejmują jedynie kategorię przypadku.

Dopełnienie to część zdania, która określa czasownik, przymiotnik lub przysłówek. Dopełnienie odpowiada na wszystkie pytania przypadków prócz mianownika. Dopełnienia dzielimy na:

• dopełnienie dalsze – przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną nadal jest dopełnieniem, np. Maks pisze zielonym długopisem;
• dopełnienie bliższe – przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną, staje się podmiotem, np. Pies gryzie zabawkę – Zabawka jest gryziona przez kota.

Okolicznik jest to część zdania, która określa czasownik, a także uzupełnia go o elementy dodatkowe. Wyróżniamy:

• okolicznik celu (po co? w jakim celu?) – np. Idę po mleko;
• okolicznik przyczyny (dlaczego? z jakiej przyczyny?) – np. Jest chory z powodu wyziębienia.
• okolicznik sposobu (jak? w jaki sposób?) – np. Postawiła sprawę jasno;
• okolicznik przyzwolenia (mimo czego? mimo co?) – np. Pracowała pomimo zmęczenia;
• okolicznik czasu (kiedy? jak długo? odkąd? dokąd?) – np. Pojutrze pójdę do babci;
• okolicznik warunku (w jakim wypadku? pod jakim warunkiem?) – W razie wypadku wezwij pogotowie;
• okolicznik miejsca (gdzie? dokąd? skąd? którędy?) – np. Żyję w lesie;
• okolicznik stopnia i miary (w jakim stopniu? jak bardzo?) – np. Bardzo lubię soboty.

Jaka to część zdania? Trenujemy z dzieckiem gramatykę

Jak widać, nasze dzieci mają dość sporo wiedzy do przyswojenia, jeżeli chodzi o części mowy. Jako rodzice możemy jednak im w tym nieco pomóc, proponując kilka prostych ćwiczeń. Na początek możecie skorzystać z ćwiczenia, które przybliżyliśmy na początku. Piszemy kilka prostych zdań prostych, a później złożonych i dajemy dziecku, aby określiło, jakie części zdania występują w danym zdaniu. W nauce części zdania warto też skorzystać z popularnych wśród uczniów fiszek, które są zawsze w zasięgu wzroku dziecka i pomogą mu np. w określeniu, na jakie pytania odpowiada dana część zdania, a co za tym idzie – pomogą ocenić, które słowa stanowią tę część zdania.