Powiaty w Polsce – ile ich jest, nazwy, ciekawostki o powiatach

Czym jest powiat?

Powiat jest jedną z podstawowych jednostek podziału terytorialnego w Polsce, obok gmin i województw. Jest to lokalna wspólnota samorządowa, która posiada osobowość prawną. Oznacza to, że powiat jest samodzielnym podmiotem prawa, który może zawierać umowy, nabywać majątek czy występować w sądzie.

Mieszkańcy powiatu tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową. Mają oni więc tym samym prawo do samostanowienia w sprawach lokalnych, wykraczających poza możliwości pojedynczych gmin, ale niewymagających interwencji na poziomie całego województwa.

Organami powiatu są rada powiatu i zarząd powiatu. Rada powiatu jest wybierana w wyborach powszechnych i pełni funkcję stanowiącą oraz kontrolną. Natomiast zarząd powiatu, na czele którego stoi starosta, jest organem wykonawczym, odpowiedzialnym za realizację uchwał rady.

Powiat nie jest jednostką nadrzędną nad gminami, lecz uzupełnia ich działania w zakresie spraw ponadgminnych. Dzięki temu może skutecznie realizować zadania, które przekraczają możliwości pojedynczych gmin.

Jakie są zadania powiatu?

W 1999 roku został w Polsce wprowadzony trójstopniowy podział administracyjny, który obejmuje podział na: województwa, powiaty (w tym miasta na prawach powiatu, inaczej „powiaty grodzkie”) oraz gminy. Powiat realizuje swoje zadania przy pomocy powiatowych jednostek organizacyjnych oraz we współpracy z gminami wchodzącymi w jego skład.

Zadania własne powiatu

Zadania własne powiatu można podzielić w następujący sposób:

Infrastruktura i transport

• Utrzymanie i remonty dróg powiatowych oraz dróg gminnych na terenie powiatu.
• Prowadzenie publicznego transportu zbiorowego na terenie powiatu, w tym organizacja komunikacji autobusowej i kolejowej.
• Utrzymanie powiatowych obiektów użyteczności publicznej, takich jak placówki oświatowe, kulturalne, sportowe itp.

Ochrona zdrowia

• Prowadzenie i utrzymanie szpitali oraz innych placówek służby zdrowia, takich jak przychodnie specjalistyczne, ośrodki rehabilitacyjne itp.
• Realizacja programów profilaktycznych i promocji zdrowia na terenie powiatu.

Pomoc społeczna

• Prowadzenie powiatowych centrów pomocy rodzinie oraz ośrodków wsparcia.
• Wspieranie osób niepełnosprawnych, w tym prowadzenie powiatowych zespołów ds. orzekania o niepełnosprawności.
• Utrzymywanie powiatowych jednostek organizacyjnych, takich jak domy pomocy społecznej, placówki opiekuńczo-wychowawcze itp.

Zadania dotyczące ochrony środowiska

• Gospodarowanie odpadami na poziomie powiatu, w tym nadzór nad składowiskami odpadów.
• Ochrona środowiska naturalnego, w tym prowadzenie działań edukacyjnych i kontrolnych.

Pozostałe zadania

• Utrzymywanie powiatowych jednostek organizacyjnych kultury, takich jak muzea, biblioteki, domy kultury itp.
• Prowadzenie spraw geodezyjnych i kartograficznych na terenie powiatu oraz gospodarki nieruchomościami.
• Nadzór nad działalnością inspekcji weterynaryjnej na terenie powiatu.
• Zadania z zakresu porządku publicznego, zapewnienia bezpieczeństwa obywateli czy te dotyczące przeciwdziałania bezrobociu.

Zadania zlecone powiatu

Poza zadaniami własnymi, powiat realizuje również zadania zlecone z zakresu administracji rządowej, takie jak:

• prowadzenie spraw związanych z rejestracją pojazdów i wydawaniem praw jazdy;
• realizacja zadań z zakresu obronności i ochrony ludności, w tym zarządzanie kryzysowe;
• nadzór nad przestrzeganiem prawa pracy;
• prowadzenie spraw związanych z wyborami i referendami.

Ile jest powiatów w Polsce?

Wyróżniamy dwa rodzaje powiatów: powiaty ziemskie – obejmujące graniczące ze sobą gminy wiejskie i miejsko-wiejskie oraz miasta na prawach powiatu. Według stanu na 1 stycznia 2024 r. w Polsce jest 314 powiatów ziemskich oraz dodatkowo 66 miast na prawach powiatu. Łącznie daje to 380 jednostek.

Miasta na prawach powiatu są jednostkami samorządu terytorialnego na prawach powiatu, ale nie wchodzą w skład żadnego powiatu ziemskiego – to miasta, które wykonują zadania zarówno gminy, jak i powiatu.

Jaki jest największy powiat w Polsce?

Największym powiatem w Polsce pod względem powierzchni jest powiat białostocki, położony w województwie podlaskim. Zgodnie z danymi ze źródeł Głównego Urzędu Statystycznego, zajmuje on obszar około 2984 km², co czyni go bezsprzecznie największą jednostką powiatową w kraju (jest aż 20 razy większy od najmniejszego powiatu w Polsce, czyli powiatu bieruńsko-lędzińskiego na Śląsku). Składa się z 13 gmin: 3 miejsko-wiejskich i 10 wiejskich.

Tak duża powierzchnia powiatu białostockiego wynika z jego specyficznego charakteru. Położony jest w środkowo-wschodniej części Polski, w makroregionie Niziny Północnopodlaskiej. Obejmuje tereny otaczające Białystok, który jest miastem na prawach powiatu, a więc odrębną jednostką samorządu terytorialnego (jest to także stolica powiatu). O bogactwie przyrodniczym powiatu białostockiego decydują rozległe kompleksy leśne Puszczy Knyszyńskiej – jednej z największych puszcz w Polsce. Tereny te cechują się niezwykłą różnorodnością biologiczną i krajobrazową. Powiat białostocki ma charakter rolniczo-przemysłowy, ale ważną gałęzią gospodarki jest także turystyka (głównie ze względu na walory przyrodnicze i kulturowe regionu).

Pod względem liczby ludności największym powiatem jest za to powiat poznański, zamieszkały przez ponad 288 tys. osób. Tworzy go 17 gmin: Buk, Czerwonak, Dopiewo, Kleszczewo, Komorniki, Kostrzyn, Kórnik, Luboń, Mosina, Murowana Goślina, Oborniki, Pobiedziska, Puszczykowo, Rokietnica, Stęszew, Swarzędz i Tarnowo Podgórne. Warto wiedzieć, że samo miasto Poznań nie wchodzi w skład powiatu poznańskiego, gdyż jest odrębną jednostką samorządu terytorialnego.

Największym miastem na prawach powiatu jest oczywiście Warszawa. Stolica wygrywa zarówno jeśli chodzi o liczbę mieszkańców (1 697 596 osób), jak i pod względem powierzchni (517 km²).

Jaki jest najmniejszy powiat w Polsce?

Według dostępnych danych statystycznych, najmniejszym powiatem w Polsce pod względem powierzchni jest powiat bieruńsko-lędziński, położony w województwie śląskim. Zajmuje on obszar zaledwie 158 km kwadratowych. Składa się z dwóch miast: Bierunia i Lędzin oraz jednej gminy wiejskiej – Bojszowy. Jego siedzibą są Lędziny, gdzie znajduje się starostwo powiatowe. Powiat zamieszkuje około 60 tysięcy osób, co stawia go w środku stawki pod względem zaludnienia wśród powiatów.

Charakterystyczną cechą tego niewielkiego obszarowo powiatu jest jego silnie zurbanizowany i uprzemysłowiony charakter. Leży on w samym sercu aglomeracji górnośląskiej, a na jego terenie działają liczne zakłady przemysłowe, zwłaszcza te z branży wydobywczej i hutniczej.

Pomimo niewielkiej powierzchni, powiat bieruńsko-lędziński może poszczycić się ciekawymi walorami przyrodniczymi i kulturowymi. Znajdują się tu malownicze tereny zielone, takie jak Park Śląski oraz liczne zabytki architektury przemysłowej z czasów gwałtownej industrializacji tych terenów.

Warto jednak zauważyć, że wielkość powiatu nie zawsze idzie w parze z liczbą mieszkańców. Najmniejszym powiatem pod tym względem jest powiat sejneński z zaledwie 21,5 tys. osób. Jego charakterystyczną cechą jest wielokulturowość – obok Polaków zamieszkują go Litwini, Rosjanie, Białorusini i inni (mniejszość litewska jest szczególnie liczna w gminie Puńsk). Wyjątkowe jest również położenie na Pojezierzu Sejneńskim. Znajdują się tu liczne jeziora, rzeki i kompleksy leśne, które tworzą malownicze krajobrazy i są atrakcję turystyczną regionu. Pomimo niewielkiej liczby mieszkańców, powiat sejneński może poszczycić się bogatym dziedzictwem kulturowym i przyrodniczym.

Najmniejszym miastem na prawach powiatu pod względem powierzchni są Świętochłowice (mają tylko 13 km²). Jeżeli chodzi o liczbę mieszkańców, pod tym względem najmniejszy jest Sopot – liczy 40 075 zameldowanych osób.

Jakie są najbogatsze i najbiedniejsze powiaty w Polsce?

Według danych Ministerstwa Finansów, istnieją ogromne dysproporcje w dochodach podatkowych pomiędzy najbogatszymi a najbiedniejszymi powiatami w Polsce. Najbogatszym powiatem w kraju jest miasto stołeczne Warszawa, z dochodami podatkowymi na mieszkańca wynoszącymi 847,11 zł (warto wiedzieć, iż miasta na prawach powiatu mają dochody podzielone na część gminą i część powiatową). Wysoka pozycja Warszawy wynika z jej statusu gospodarczego i biznesowego jako stolicy oraz ośrodka skupiającego wiele firm i inwestycji.

Kolejne miejsca na liście najbogatszych powiatów zajmują powiaty z aglomeracji warszawskiej, takie jak: powiat warszawski zachodni (657,36 zł/mieszkańca), piaseczyński (652,71 zł) oraz pruszkowski (568,92 zł). Nie da się ukryć, że bliskość stolicy i dobrze rozwinięta infrastruktura sprzyjają zamożności tych regionów.

Z drugiej strony, wśród najbiedniejszych powiatów w Polsce znajdują się:

• powiat moniecki w województwie podlaskim – z dochodami podatkowymi na mieszkańca wynoszącymi zaledwie 120,38 zł;
• powiat chełmski w województwie lubelskim – z kwotą 123,27 zł na osobę;
• powiat hrubieszowski, również w Lubelskiem, gdzie dochody podatkowe per capita sięgają tylko 126,10 zł;
• powiat lubaczowski na Podkarpaciu – z dochodami na poziomie 126,71 zł na mieszkańca,
• powiat kolneński w Podlaskiem – z dochodami podatkowymi 127,94 zł na osobę.

Tak niskie dochody podatkowe powiatów świadczą o problemach rozwojowych w tych regionach. Słabo rozwinięta gospodarka, brak dużych inwestycji i miejsc pracy, odpływ ludności do większych miast – to tylko niektóre z wyzwań stojących przed biedniejszymi powiatami. To zamknięte koło. Ubóstwo mieszkańców przekłada się na niższe wpływy z podatków dochodowych, co z kolei ogranicza możliwości inwestycyjne samorządów.