Liczebnik – co to jest, rodzaje, przykłady, zastosowanie

Co to jest liczebnik i na jakie pytania odpowiada?

Liczebnik to część mowy odpowiadająca za takie cechy, jak: liczby, liczebność, ilość, wielokrotność oraz kolejność. Opowiada na pytania: ile?, który (z kolei)?

Co to jest liczebnik? Przykłady liczebników

Główną funkcją liczebnika jest określanie ilości oraz liczby osób, przedmiotów, ubrań, rzeczy, zwierząt, zjawisk, a także ich kolejności.

Przykłady liczebników:

Zosia ma pięć lat.

Moją ulubioną liczbą jest czternastka.

Od wielu lat uczę się hiszpańskiego.

Potrzeba trzy czwarte szklanki mąki.

Jest czterokrotnym zwycięzcą zawodów.

Podział liczebników i rodzaje liczebników

Liczebniki główne

Wskazują konkretną liczbę, na przykład: cztery pory roku, jedna łyżka.

Liczebniki porządkowe

Określają kolejność: pierwszy, drugi, piąty, czterdziesty ósmy.

Liczebniki zbiorowe

Liczebników zbiorowych używa się do określenia liczby osób. Stosuje się je tylko w przypadku grup, w których znajdują się osoby różnej płci lub istoty niedorosłe, na przykład: dwoje, pięcioro.

Liczebniki mnożne

Określają ilość szczegółów, które składają się na całość: podwójny, trzykrotny, wielokrotny.

Liczebniki nieokreślone

Wskazują na przybliżoną ilość przedmiotów lub osób, np. wiele, kilka, dużo, mnóstwo.

Liczebniki ułamkowe

Tak jak nazwa wskazuje, stosuje się je do zapisywania ułamków, na przykład: pół szklanki mąki, jedna druga kostki masła.

Liczebniki wielorakie

Służą do określania liczby typów, rodzajów oraz własności danej rzeczy, np. dwojaki, pięcioraki.

Odmiana liczebnika

Liczebniki są częścią mowy, która podlega odmianie. Jednak nie odmieniają się ani przez liczby, ani przez rodzaje, ale przez przypadki.

Odmiana liczebników przez przypadki może sprawiać pewne trudności, bo zależy od rodzaju liczebnika. Wygląda to następująco:

Liczebniki główne i zbiorowe

Odmieniają się przez przypadki. Nie odmieniają się przez rodzaje – liczebniki główne występują w różnych rodzajach (np. dwie dziewczyny, dwa plakaty), a liczebniki zbiorowe mają rodzaj przypisany (dwoje dzieci, dwoje oczu).

• Mianownik: dwie dziewczyny / dwa plakaty
• Dopełniacz: dwóch dziewczyn / dwóch plakatów
• Celownik: dwu/dwom/dwóm dziewczynom / dwu/dwom/dwóm plakatom
• Biernik: dwie dziewczyny / dwa plakaty
• Narzędnik: dwiema dziewczynami / dwoma plakatami
• Miejscownik: dwu/dwóch dziewczynach / dwu/dwóch plakatach
• Wołacz: dwie dziewczyny / dwa plakaty

Jeśli chodzi o liczebniki zbiorowe, występują tylko:

• z rzeczownikami w liczbie mnogiej (np. piętnaścioro kociąt),
• z rzeczownikami oznaczającymi istoty niedorosłe (np. siedmioro dzieci),
• z rzeczownikami oznaczającymi zbiór osób różnej płci (np. dwanaścioro pielgrzymów),
• z niektórymi rzeczownikami w tradycyjnych połączeniach (np. dwoje drzwi).

Ich odmiana wygląda następująco:

• M. dwoje dzieci / dwoje oczu
• D. dwojga dzieci / dwojga oczu
• C. dwojgu dzieciom / dwojgu oczom
• B. dwoje dzieci / dwoje oczu
• N. dwojgiem dzieci / dwojgiem oczu
• Ms. dwojgu dzieci / dwojgu oczu
• W. dwoje dzieci / dwoje oczu

Liczebnik zbiorowy (dwoje, ośmioro) łatwo pomylić z rzeczownikiem odliczebnikowym (liczebnikiem abstrakcyjnym) – to rzeczowniki powstałe na podstawie liczebnika (dwójka, ósemka). W takiej sytuacji należy pamiętać o pytaniach, na które odpowiadają obie części mowy. Rzeczownik odpowiada na pytanie kto? co? (dwójka, ósemka), a liczebnik odpowiada na pytania ile? który z kolei? (dwoje, ośmioro).

Odmiana liczebników porządkowych

Odmieniają się tak samo, jak przymiotniki – przez przypadki i rodzaje.

Przykład w mianowniku i liczbie pojedynczej: rodzaj męski – drugi , rodzaj żeński – druga , rodzaj nijaki – drugie.

Przykład w mianowniku i liczbie mnogiej: rodzaj męskoosobowy – drudzy , żeńskoosobowy – drugie .

W odmianie liczebników wielowyrazowych odmienia się tylko dwa ostatnie wyrazy (np. w tysiąc dziewięćset siedemdziesiątym szóstym). Jeśli liczebnik nie zawiera dziesiątek lub dziesiątek i jedności, to tylko ostatni wyraz (np. tysiąc dziewięćset drugi lub tysiąc pięćsetny). Pozostałe mają formę liczebników głównych i nie odmieniają się. Warto o tym pamiętać w kontekście liczebników odnoszących się do roku. Od daty narodzenia Chrystusa jeden raz mieliśmy rok „tysięczny” i jeden raz rok „dwutysięczny”, więc był rok dwa tysiące osiemnasty, a nie dwutysięczny osiemnasty.

Odmiana liczebników ułamkowych

Liczebniki ułamkowe pół są nieodmienne. Liczebnik półtora jest nieodmienny przez przypadki, ale ma dwie formy rodzajowe: żeńską – półtorej i męską – półtora.

Pozostałe liczebniki ułamkowe odmieniają zgodnie z przypadkami: M. dwie trzecie..., D. trzech czwartych... itp.

Jak zapisywać liczebniki?

Liczebniki główne i porządkowe można zapisywać w formie liczb – cyfrą arabską lub cyfrą rzymską – ale należy pamiętać, że liczebnik porządkowy oznaczamy kropką po niej. Sama 2 w tekście oznacza dwa, ale jeśli jest po niej kropka, wówczas oznacza drugi (np. tom, rozdział).

Czy po liczebniku porządkowym trzeba stawiać kropkę? Jak podaje słownik PWN, „kropka po liczebniku może zostać opuszczona, jeśli z kontekstu jednoznacznie wynika, że użyty został liczebnik porządkowy, np. Chodzę do 2 klasy. Kropek nie stawia się również w słownym zapisie dat, np. 2 stycznia, 9 marca, 17 sierpnia.

Zazwyczaj również mniejsze liczby zapisuje się słownie, zaś większe z pomocą cyfr, ale nie jest to reguła. Ważne, by zapis był konsekwentny w obrębie jednego tekstu – nie łączy się dwóch różnych form zapisu.

Pisownia „nie” z liczebnikami

Partykułę „nie” z liczebnikami pisze się zawsze osobno, np. nie dwa, nie czworo. Ale już niejeden (w znaczeniu wielu) lub niewiele – zapisuje się razem. Łącznie zapisuje się także zaprzeczenia liczebników nieokreślonych: niedużo, niemało, niewiele.

Choć wydaje się to trudne, wszystkie rodzaje liczebników, ich odmiana, formy w dopełniaczu czy inne „pułapki” tak naprawdę służą... uproszczeniu. O ile trudnej byłoby, gdyby dla określenia ilości służyły jedynie dwa liczebniki – dużo i mało...