ADHD – definicja
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder – ADHD) to przewlekłe zaburzenie neurorozwojowe, które objawia się: trudnościami w utrzymaniu uwagi, nadpobudliwością i impulsywnością.
Jest to stosunkowo częste zaburzenie psychiczne, gdyż dotyczy od 2% do 5% całej populacji. Dokładniej rzecz ujmując, diagnozowane jest u nawet 6% dzieci oraz 3% dorosłych.
Pierwsze symptomy mogą zostać dostrzeżone już w wieku przedszkolnym, chociaż pełne spektrum objawów zaburzenia ujawnia się najczęściej między 6 a 12. rokiem życia dziecka. Występuje 2 razy częściej u chłopców i mężczyzn, chociaż wśród płci żenskiej liczba rozpoznań może być niedoszacowana ze względu na słabsze objawy u dziewczynek – szczególnie z zakresu nadaktywności ruchowej.
W zależności od dominujących trudności w życiu codziennym wyróżnia się 3 typy ADHD:
Głównie z deficytem uwagi – 20–30% pacjentów.
Postać hiperaktywno-impulsywną – 15% chorych.
Prezentację bez przeważającej komponenty – postać mieszaną, która jest najczęstsza i dotyczy ok. 50–75% osób z ADHD.
Przeczytaj również:
Pierwszy dzień w szkole – jak pomóc dziecku opanować lęk
Przyczyny ADHD
Etiologia zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi nie została do końca w pełni poznana, ale z pewnością jest wieloczynnikowa. Uważa się, że wśród wszystkich poznanych zaburzeń psychicznych to właśnie za ADHD najbardziej odpowiedzialne są czynniki genetyczne.
Komponenta genetyczna w tym przypadku może odpowiadać za nawet 70–80% przyczyn zachorowania. ADHD przekazywane dziedzicznie obserwowane jest najczęściej wśród krewnych I stopnia, czyli między rodzicami a dziećmi oraz pomiędzy rodzeństwem.
Jeżeli u jednego z dzieci zostanie rozpoznane ADHD, to ryzyko wystąpienia zaburzenia u jego rodzeństwa jest znacznie wyższe niż w populacji ogólnej.
Czynniki środowiskowe mogące potencjalnie zaburzyć prawidłowe kształtowanie się dojrzewającego mózgowia dziecka w okresie prenatalnym i do kilku lat po jego narodzinach, to:
Niska masa urodzeniowa dziecka – masa ciała poniżej 1,5 kg zwiększa ryzyko nawet 3-krotnie.
Powikłany przebieg ciąży przez choroby somatyczne – należą do nich: infekcje wirusowe, nadciśnienie tętnicze i choroby tarczycy u matki, a także niedotlenienie okołoporodowe oraz urazy okolicy głowy dziecka.
Nieprawidłowy styl życia matki w okresie ciąży cechujący się, m.in.: paleniem tytoniu, spożywaniem alkoholu, niedoborem makro- i mikroelementów w diecie, a także otyłość.
Pozostałe czynniki ryzyka związane ze środowiskiem życia młodego człowieka i mające wpływ na rozwój dziecka –narażenie na neurotoksyny, takie jak: ołów, pestycydy i barwniki przemysłowe; infekcje wpływające na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego, częste urazy głowy, przeżycie traumy we wczesnym dzieciństwie oraz pobyty w wielu rodzinach zastępczych. Udowodniono, że czynniki te mogą nasilać objawy ADHD – zwłaszcza u dzieci z genetycznymi predyspozycjami.
Przeczytaj również:
Dyskalkulia – co to? Przyczyny, objawy, leczenie
Objawy ADHD
Jak rozpoznać objawy ADHD? Według hipotez objawy ADHD są spowodowane zaburzeniami przetwarzania informacji w obrębie kory mózgu płata czołowego a dokładniej dysfunkcją neurotransmisji dopaminy i noradrenaliny.
Triada objawów obejmuje:
Nieuwagę, wśród której można wyszczególnić dysfunkcję uwagi selektywnej, kiedy dziecko ma problem wyłącznie ze skupianiem uważności na konkretnych, określonych informacjach, a nie z podtrzymaniem uwagi ogólnie.
Nadpobudliwość, inaczej określaną: nadruchliwością, nadaktywnością lub hiperkinetycznością.
Impulsywność.
Do sfery nieuwagi zalicza się, np. trudności z utrzymaniem koncentracji na powierzonym zadaniu, takim jak chociażby: praca domowa, problemy ze skupieniem się na szczegółach w opowiadaniach, częste popełnianie błędów wynikających z nieuwagi przy wykonywaniu czynności, z którymi dziecko było wcześniej zaznajomione. Dziecko sprawia wrażenie jakby nie słuchało.
Występują także: częste gubienie przedmiotów, łatwe rozpraszanie się z udziałem niewielkich bodźców oraz trudności w organizowaniu sobie samemu zadań oraz wykonywania poleceń z instrukcji.
Warto wiedzieć, że objawy nieuważności mogą być słabiej nasilone lub nawet niezauważalne. Jeżeli dziecko lub osoba dorosła z ADHD wykonuje czynność, która jest dla niego interesujące np.: zajmuje się swoim hobby, a nie narzuconymi obowiązkami.
Wśród objawów z zakresu nadruchliwości wymienia się zachowania, takie jak: uporczywe wiercenie się, problemy z pozostaniem spokojnie w bezruchu (wstawanie w czasie gdy trzeba siedzieć, głośne akcentowanie swojej obecności i związane z tym trudności w odpoczynku w ciszy oraz nadmierna gadatliwość).
Do objawów świadczących o nadmiernej impulsywności zaliczamy: szybkie podejmowanie decyzji bez rozważenia konsekwencji, bycie bezpośrednim w wypowiedziach oraz zachowywanie się niestosownie do sytuacji, trudności z oczekiwaniem na swoją kolej, przerywanie wypowiedzi innym, a także odpowiadanie na pytanie, zanim zostanie ono zadane.
U dzieci i dorosłych z ADHD często współwystępują inne trudności natury psychicznej i rozwojowej. Szacuje się, że dotyczy to nawet 60–80% pacjentów. Do najczęstszych należą:
Zaburzenia rozwoju mowy oraz różnego rodzaju problemy z przyswajaniem umiejętności szkolnych (np. dysleksja, dysgrafia).
Zaburzenia zachowania i zespół opozycyjno-buntowniczy, które mogą utrudniać relacje społeczne.
W wieku dorosłym – problemy adaptacyjne, ryzyko rozwoju antyspołecznych zaburzeń osobowości i konfliktów z prawem.
Współistnienie zaburzeń lękowych i depresyjnych, a także zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych.
Zwiększona podatność na uzależnienia – w tym nikotynizm i nadużywanie substancji psychoaktywnych.
Obecność tików lub współwystępowanie zespołu Tourette’a; problemy, które utrudniają koordynację ruchową.
Objawy ADHD z zakresu sfery hiperaktywności i impulsywności wraz z dojrzewaniem kory mózgu ulegają złagodzeniu lub całkowicie zanikają. Z kolei symptomy braku uwagi zwykle utrzymują się przez całe życie, chociaż często są słabiej wyrażone u dorosłych. U dorosłych z ADHD często mylnie jest diagnozowana choroba afektywna dwubiegunowa.
Przeczytaj również:
Co robić, gdy małe dziecko bije?
Jak diagnozuje się u dziecka ADHD?
Diagnoza zespołu zwykle nie jest łatwa i opiera się na badaniu przeprowadzonym przez lekarza psychiatrę, który może się wesprzeć gotowymi ustrukturyzowanymi testami i skalami oceny zachowania wraz z opinią psychologa, a czasem też neurologa dziecięcego.
Według dawniej używanych przez wiele lat kryteriów diagnostycznych ICD-10 służących do postawienia rozpoznania pierwsze symptomy ADHD dziecka musiały być widoczne nie później niż do 7. roku życia. Natomiast według najnowszych wytycznych ICD-11 pierwsze wyraźne symptomy nieuwagi lub nadpobudliwości i impulsywności powinny wystąpić przed ukończeniem 12. roku życia.
Ważne jest, aby objawy były obecne w różnych środowiskach – na przykład: w domu, szkole, w pracy czy w kontaktach społecznych – choć ich nasilenie może się różnić w zależności od struktury i wymagań danego otoczenia.
Kryteria diagnostyczne wymagają także, by obserwowane trudności nie były lepiej wytłumaczone innymi zaburzeniami psychicznymi (takimi jak zaburzenia lękowe czy neuropoznawcze), ani też nie wynikały z: działania substancji psychoaktywnych, leków wpływających na układ nerwowy czy chorób neurologicznych.
Leczenie ADHD
Pierwszorzędowe w leczeniu ADHD u dzieci > 6 r.ż. i dorosłych są działania niefarmakologiczne opierające się na psychoterapii – najlepsze efekty przynosi terapia w nurcie poznawczo-behawioralnym. Terapia daje chorym długotrwałą remisję objawów, rozwijając sposoby radzenia sobie z trudnościami wynikającymi ze wszystkich 3 sfer symptomów.
Jeśli dziecko ma poniżej 6 lat, to eksperci zalecają, aby wdrożyć tak zwaną terapię rodzicielską, podczas której to rodzice są szkoleni przez terapeutów, co może im pomóc w radzeniu sobie z wymagającymi zachowaniami ich dzieci z ADHD.
Do leczenia starszych dzieci i dorosłych może zostać także włączona farmakoterapia, która nie jest konieczna, ale która znacząco pozwala złagodzić objawy zaburzenia. Minusem leczenia farmakologicznego jest to, że jego efekty utrzymują się jedynie, jeśli pacjent regularnie przyjmuje przepisane leki, a znikają wtedy, gdy lekarstwa zostają odstawione.
W leczeniu stosuje się leki (pierwszego wyboru są to metylofenidat oraz lisdeksamfetamina, a drugiego – atomoksetyna) stymulujące neurony, czyli komórki nerwowe do wzmożonej produkcji dopaminy i noradrenaliny.
Są to neuroprzekaźniki, których brakuje osobom z ADHD, a które poprzez swoje działanie stabilizują pracę mózgu, poprawiając przesyłanie informacji w mózgowiu i polepszając dzięki temu zdolność do utrzymywania koncentracji oraz kontrolowanie impulsywnych zachowań.
Jak pomóc dziecku z ADHD?
Pomóc dziecku z ADHD można na wielu płaszczyznach jego życia na przykład poprzez:
Edukację członków rodziny – szkolenia dla rodziców i rodzeństwa ułatwiające zrozumienie zaburzenia oraz nauka strategii zarządzania zachowaniem dziecka z ADHD.
Zmiany w środowisku domowym i szkolnym – wyraźny i przejrzysty harmonogram dnia, jasne zasady funkcjonowania w domu lub szkole, możliwe przerwy na poprawę koncentracji, krótsze zadania i polecenia, indywidualne podejście dydaktyczne.
Strategie organizacyjne – notatki, harmonogramy, widoczne przypomnienia wizualne (tablice z zasadami), systemy motywujących nagród.
Wsparcie terapeutyczne i farmakologiczne – psychoterapia poznawczo-behawioralna, redukcja objawów stałą farmakoterapią, terapie grupowe, rozwijanie umiejętności planowania, zarządzania czasem i emocjami.
