Czym są rotawirusy?
Rotawirusy to grupa wirusów należąca do szerokiej rodziny reowirusów (łac. Reoviridae), do której należą również chorobotwórcze dla człowieka orbiwirusy – odpowiedzialne m.in. za ostre zapalenie zatok – i koltiwirusy przenoszone przez kleszcze wywołujące gorączkę kleszczową Kolorado.
Rotawirusy stanowią najczęstszą przyczynę ciężkiego nieżytu żołądkowo-jelitowego u dzieci poniżej 5. roku życia.
Ich nazwa pochodzi od charakterystycznego kolistego kształtu cząsteczki wirusa, czyli jego kwasu rybonukleinowego (RNA) widocznego w mikroskopie elektronowym.
Przeczytaj również:
Kleszczowe zapalenie mózgu – przyczyny, objawy, leczenie, szczepionka
Rotawirusy – jak się można zarazić?
Do zakażenia dochodzi głównie drogą fekalno-oralną, czyli przez kontakt ze skażonym materiałem a jamą ustną. Cząsteczki wirusa przenoszone są najczęściej w wyniku transmisji z brudnych rąk osoby chorej lub przez kontakt z zanieczyszczonymi powierzchniami (np. przez używanie wspólnych zabawek).
W krajach słabo rozwiniętych charakteryzujących się złymi warunkami sanitarno-higienicznymi do zakażenia dochodzi na skutek picia skażonej fekaliami wody bądź wykorzystywania jej do przygotowywania posiłków.
Rotawirusy są często odpowiedzialne za lokalne epidemie wśród dzieci przebywających w skupiskach takich jak żłobki czy przedszkola, gdyż cechują się dużą odpornością na warunki środowiskowe i trudno się ich pozbyć. W wodzie mogą one przetrwać kilka tygodni, a na powierzchniach suchych – nawet do kilku dni. W temperaturze 60°C rotawirusy swoją zjadliwość tracą dopiero po 30 min.
Rotawirusy po przedostaniu się do przewodu pokarmowego zakażają enterocyty, czyli komórki nabłonka wyściełające jelito cienkie.
Okres ich inkubacji w tychże komórkach trwa od 12 do 96 godzin, po czym odczuwalne są pierwsze objawy. Namnażanie się wirusów w enterocytach skutkuje uszkodzeniem błony śluzowej jelit, co w konsekwencji zaburza proces wchłaniania wody i elektrolitów oraz nadmierne wydzielanie płynów do światła jelita.
Przeczytaj również:
Ospa wietrzna – przyczyny, objawy, leczenie, szczepionka
Rotawirusy – objawy zakażenia
Efektem klinicznym zakażenia rotawirusowego jest ostra wodnista biegunka – stolec bywa zwykle żółtozielony, bez domieszki krwi i śluzu. Biegunka często połączona jest z wymiotami i gorączką do 40°C. W efekcie czego chory często traci łaknienie i ulega silnemu odwodnieniu, co może stanowić stan zagrożenia dla życia i zdrowia. Objawy utrzymują się zwykle od 5 do 7 dni. Leczenie zakażenia opiera się na łagodzeniu objawów i powinno polegać przede wszystkim na dbaniu o odpowiednie nawodnienie uzupełniające organizm w tracone elektrolity, gdyż nie istnieją leki przeciwwirusowe zwalczające rotawirusy.
Spożywane posiłki powinny być lekkostrawne, aby dodatkowo nie nadwyrężać jelit. Po konsultacji z lekarzem u starszych dzieci i u dorosłych doraźnie można zastosować leki przeciwbiegunkowe w celu kontroli liczby wypróżnień.
Szacuje się, że niemal każde dziecko do 5. roku życia przechodzi przynajmniej jedno zakażenie rotawirusowe.
W przypadku ciężkiego przebiegu choroby – jeśli osoba chora prezentuje objawy nasilonego odwodnienia, ma uporczywe wymioty, istotne zaburzenia elektrolitowe, silny ból brzucha, niewydolność nerek lub jest w ciąży – działaniem koniecznym może się okazać przyjęcie do szpitala i kilkudniowa hospitalizacja.
Na świecie, głównie w krajach słabo rozwiniętych rocznie umiera ponad 200 000 dzieci z powodu powikłań w przebiegu zakażenia rotawirusowego.
W Polsce przed wprowadzeniem powszechnych szczepień dzieci z ciężką biegunką wymagającą hospitalizacji z tego powodu notowano rocznie kilkadziesiąt tysięcy pobytów w szpitalu.
Szczepienie – podobnie jak wcześniejsze przebycie choroby – nie zapewnia pełnej ochrony przed kolejnymi zakażeniami rotawirusem, jednak jego głównym zadaniem jest zapobieganie ciężkim postaciom choroby, które mogłyby wymagać leczenia szpitalnego.
W tym zakresie szczepionka jest bardzo skuteczna – chroni aż od 85% do 98% zaszczepionych dzieci przed hospitalizacją z powodu biegunki rotawirusowej.
Przeczytaj również:
Szczepionka DTP – szczepienie błonica-tężec-krztusiec
Rotawirusy – przyczyna odwodnienia u dziecka
Jak rozpoznać odwodnienie u dziecka? Pojawia się tzw. suchy płacz, pieluszka pozostaje sucha, usta są spierzchnięte, a skóra przesuszona. Przy chwyceniu fałdu skórnego na brzuchu między dwa palce, nie wraca on natychmiast do pierwotnego położenia.
Ponadto objawem odwodnienia u niemowląt jest zapadnięte ciemiączko oraz oczy. Średnio 1 na 20 dzieci do 5. roku życia trafia do szpitala z powodu ciężkiej biegunki rotawirusowej.
Przeczytaj również:
Odczyn poszczepienny – co to jest, jak wygląda, kiedy ustępuje odczyn po szczepieniu?
Szczepienia przeciw rotawirusom – od jakiego wieku?
W Programie Szczepień Ochronnych na rok 2025 – tak jak to było w latach poprzednich – szczepienie przeciwko rotawirusom ujęte jest w grupie szczepień obowiązkowych dla dzieci. Rodzice szczepiący dzieci o czasie nie ponoszą z tego tytułu żadnych kosztów szczepionek, ponieważ są one finansowane z budżetu Ministerstwa Zdrowia.
W Polsce dostępne są 2 szczepionki przeciwko rotawirusom.
Bez względu na to, który preparat zostanie podany, zaleca się, aby u zdrowych niemowląt podanie pierwszej dawki szczepionki nastąpiło najwcześniej po skończonym 6. tygodniu życia, a najpóźniej przed ukończeniem 12. tygodnia.
Szczepionka przeciw rotawirusom może być także podawana u dzieci urodzonych przedwcześnie oraz u dzieci chorujących na przewlekłe choroby przewodu pokarmowego. Jednak w tych przypadkach decyzja powinna być podejmowana indywidualnie.
Poziom potencjalnej ochrony po podaniu szczepionki wcześniakom może być słabszy niż u dzieci urodzonych o czasie, jednak z racji tego, że są one bardziej narażone na zakażenie rotawirusem z powodu niedojrzałego układu odpornościowego niż niemowlęta donoszone, nie należy rezygnować ze szczepienia, gdyż zmniejsza ono ryzyko ciężkiego przebiegu choroby i hospitalizacji.
Nazwy szczepionek przeciwko rotawirusom
W Polsce wykorzystywane są 2 szczepionki przeciwko rotawirusom. Obie są przeznaczone do podania doustnego w formie płynnej zawiesiny.
Szczepionka RotaTeq chroni przed 5 serotypami wirusa. Podawana jest w schemacie 3-dawkowym.
Szczepionka Rotarix również uodparnia przeciwko tym samym rodzajom rotawirusów, z tą różnicą, że stosuje się ją tylko w 2 dawkach.
Szczepionki te mogą być podawane jedynie doustnie – nie można ich podawać w formie zastrzyków.
Oba preparaty mają słodki smak, co sprawia, że dzieci chętniej wypijają podaną zawiesinę i zmniejsza ryzyko, że szczepionka zostanie wypluta. Jest to bardzo ważne, aby niemowlę nie zwróciło połkniętej zawartości, gdyż aby szczepionka zadziałała i dała dziecku odporność, musi przejść przez przewód pokarmowy – aż do jelita cienkiego.
Szczepionkę przeciwko rotawirusom na jednej wizycie lekarskiej można podawać bezpiecznie, bez ryzyka zmiany odpowiedzi immunologicznej: ze szczepionkami przeciwko błonicy–tężcowi–krztuścowi (DTaP), Haemophilus influenzae typu B (Hib), z inaktywowaną szczepionką przeciw wirusowi polio (IPV), ze szczepionką przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW B) oraz z koniugowaną szczepionką pneumokokową.
Schemat szczepienia na rotawirusy
W przypadku szczepionki Rotarix kurs szczepień składa się z dwóch dawek.
Pierwszą dawkę można podać po skończonym 6. tygodniu życia.
Wymagany odstęp czasowy pomiędzy dawkami powinien wynosić przynajmniej 4 tygodnie.
Dwudawkowy cykl szczepienia musi zostać ukończony najpóźniej przed upływem 24. tygodnia życia dziecka, jednak optymalnie zaleca się, aby został on dokończony przed 16. tygodniem życia.
W przypadku szczepionki RotaTeq cykl szczepień jest dłuższy, gdyż składa się z jednej dawki więcej.
Podobnie jak w przypadku szczepionki Rotarix pierwszą dawkę można podać po ukończeniu 6. tygodnia życia, a wymagany odstęp czasowy pomiędzy dawkami także powinien wynosić co najmniej 4 tygodnie.
Trójdawkowy cykl szczepienia powinien zostać ukończony najlepiej w ok. 20.–22. tygodnia życia dziecka, jednak w wyjątkowych okolicznościach ostatnią, 3. dawkę można podać do 26. tygodnia.
Wyżej wymienionych szczepionek nie można podawać później niż zostało to przewidziane, ponieważ grozi to zwiększonym ryzykiem wystąpienia groźnego powikłania, jakim jest wgłobienie się jelita cienkiego.
W przypadku zaobserwowania lub przypuszczenia, że dziecko połknęło niepełną dawkę szczepionki (np. dziecko wypluje lub zwróci szczepionkę), można powtórzyć dawkę zastępczą w czasie tej samej wizyty lekarskiej.
Dzieci, które rozpoczęły cykl szczepień jedną ze szczepionek, powinny dokończyć kurs tym samym preparatem, gdyż nieznany jest profil bezpieczeństwa tych środków w przypadku ich zamiennego stosowania.
Przeczytaj również:
Karta szczepień dziecka – co to jest, do czego służy?
Przeciwwskazania do stosowania szczepionek przeciw rotawirusom
Szczepienie jest przeciwwskazane przede wszystkim u dzieci, u których zaobserwowano nadwrażliwość po poprzednim podaniu szczepionki przeciwko rotawirusom lub które mają potwierdzone uczulenie na którąkolwiek z substancji występujących w szczepionkach. Poza tym nie wolno jej podawać dzieciom, u których uprzednio doszło do wgłobienia się jelita, a także u tych, u których nieskorygowane wady przewodu pokarmowego predysponują do wystąpienia wgłobienia w przyszłości. Ponadto od szczepienia powinno się odstąpić u dzieci, które: mają poważne zaburzenia układu odpornościowego z niedoborami odporności, ostre choroby infekcyjne, oraz u dzieci z bezobjawowym zakażeniem wirusem HIV z powodu braku danych potwierdzających bezpieczeństwo szczepionek w tej grupie chorych.
Przeczytaj również:
Świnka u dziecka – przyczyny, objawy, leczenie, szczepienie, powikłania
Odczyny poszczepienne i skutki uboczne
Szczepionki doustne przeciw rotawirusom są ogólnie dobrze tolerowane i uważane za bezpieczne.
Najczęściej obserwowane po ich podaniu łagodne objawy to: biegunka, wymioty, brak łaknienia, drażliwość oraz zmęczenie. Po szczepieniu występuje przejściowo gorączka. W badaniach klinicznych częstość tych objawów była porównywalna w grupie zaszczepionej i u dzieci otrzymujących placebo.
Rzadko (mniej niż 1 przypadek na 10 000) zgłaszano wgłobienie jelita – zwiększone ryzyko dotyczy głównie tygodnia po podaniu pierwszej dawki, z nieco niższym ryzykiem po kolejnych dawkach.
Aby zminimalizować to ryzyko, należy przestrzegać wymaganych terminów szczepień, przy czym 1. dawka szczepionki najlepiej, aby została podana pomiędzy 6. a 8. tygodniem życia niemowlęcia.
Aby zminimalizować to ryzyko, należy przestrzegać wymaganych terminów szczepień, przy czym 1. dawka szczepionki najlepiej, aby została podana pomiędzy 6. a 8. tygodniem życia niemowlęcia.
Podsumowując, korzyść płynąca ze szczepienia pod postacią istotnej redukcji ryzyka hospitalizacji z powodu ciężkiej biegunki zdecydowanie przewyższa niewielkie ryzyko niepożądanych odczynów poszczepiennych.
