Szczepienie przeciwko gruźlicy – obowiązkowe czy zalecane?
W Polsce szczepienie przeciw gruźlicy należy do grupy szczepień obowiązkowych. Powinno zostać przeprowadzone w 1. dobie życia dziecka albo najpóźniej w dniu wypisu noworodka z oddziału neonatologicznego (tak więc w pierwszych dniach życia dziecka).
Jeśli dziecko nie zostało zaszczepione tuż po narodzinach, to obowiązkowi zaszczepienia się będzie podlegało aż do 15. roku życia.
Do tego czasu szczepienie może zostać wykonane bezpłatnie – w ramach Programu Szczepień Ochronnych – natomiast po skończeniu przez dziecko 15 lat szczepienie to już nie jest obowiązkowe, gdyż przechodzi do grupy szczepień zalecanych niefinansowanych z budżetu Ministerstwa Zdrowia.
Schemat szczepienia dziecka przeciwko gruźlicy
Szczepienie przeciwko gruźlicy wykonuje się jednorazowo szczepionką BCG zawierającą atenuowane (o zmniejszonej zjadliwości drobnoustroje) prątki bydlęce (Mycobacterium bovis – bardzo podobne do bakterii wywołującej gruźlicę nazwane od nazwiska odkrywcy „prątkami Kocha”).
Szczepionka podawana jest śródskórnie w zewnętrzną 1/3 górną część lewego ramienia. Chroni przede wszystkim przed krwiopochodnymi ciężkimi postaciami gruźlicy takimi jak gruźlica prosówkowa lub gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych oraz (w mniejszym stopniu) chroni także przed gruźlicą płuc. Szczepienie u dziecka należy odroczyć w czasie w kilku przypadkach:
U noworodków urodzonych przedwcześnie. Szczepienie należy wykonać dopiero po osiągnięciu przez nie stabilnej masy ciała > 2000 g.
U dzieci matek leczonych immunosupresyjnie, w tym także stosujących leczenie biologiczne do 3 miesięcy przed porodem.
U dzieci, u których wśród członków rodziny rozpoznano złożony zespół zaburzeń odporności (zespół SCID), szczepienie BCG należy odroczyć do czasu wykluczenia tego zespołu.
Należy zachować minimum 14-dniowy odstęp między podaniem szczepionki BCG a stosowaniem u dziecka terapii genowej łączonej z glikokortykosteroidami.
Szczepienie noworodków urodzonych przez matki zakażone wirusem HIV powinno być poprzedzone konsultacją ze specjalistą chorób zakaźnych w celu wykluczenia zakażenia wirusem dziecka w trakcie ciąży lub porodu.
Szczepienie przeciwko gruźlicy – nazwy szczepionek
W Polsce aktualnie zarejestrowane do użycia są 2 szczepionki przeciw gruźlicy. Pierwsza z nich to polska szczepionka BCG 10 produkowana przez firmę Biomed Wytwórnia Surowic i Szczepionek z Lublina. Drugą stosowaną szczepionką jest BCG Szczepionka SSI, za której produkcję odpowiedzialny jest duński koncern farmaceutyczny AJ Vaccines A/S.
Jaka wygląda blizna po szczepieniu przeciw gruźlicy?
Dokładny mechanizm, w którym powstaje odczyn po szczepionce przeciwko gruźlicy nie jest znany, ale sekwencja powstawania zmian u 95% zaszczepionych przeciwko gruźlicy dzieci wygląda identycznie.
W ciągu 2–4 tygodni po prawidłowym podaniu szczepionki BCG pojawia się w miejscu wstrzyknięcia naciek ropny z pęcherzykiem, który następnie przekształca się niewielkie (do 1 cm) owrzodzenie.
Natomiast w ciągu 3 miesięcy ulega on samoistnemu wygojeniu, pozostawiając niewielką białawą bliznę w miejscu podania zastrzyku. Jeśli naciek z pęcherzykiem pojawi się szybciej – czyli w ciągu 2–7 dni – może to wskazywać na wcześniejsze zakażenie prątkami gruźlicy (dzieci najczęściej zarażają się w wyniku kontaktu z chorym wydalającym prątki gruźlicy – zakażenie zwykle rozprzestrzenia się drogą oddechową) jeszcze przed podaniem szczepionki .
W procesie nabierana odporności poszczepiennej powiększeniu mogą ulec także węzły chłonne – szczególnie pachowe. Zmiany te de facto to nie są niepożądane odczyny poszczepienne (NOP) tylko normalnymi reakcjami organizmu na podanie szczepionki BCG. U pozostałych 5% zaszczepionych osób reakcja skórna w postaci ropnego pęcherzyka z następującą blizną w ogóle się nie rozwiną, jednak nie świadczy to o braku odporności.
Powikłania po szczepieniu na gruźlicę u dziecka
Szczepionka BCG podawana nieprawidłowo zwiększa ryzyko wystąpienia miejscowych powikłań, w tym cięższych zmian, takich jak większe owrzodzenia niż 1 cm, podskórne ropnie czy bliznowce zwane inaczej keloidami. Najczęściej dzieje się tak, gdy szczepionka została podana zbyt wysoko – w górną część mięśnia naramiennego. Poza zmianami miejscowymi uogólnione, ciężkie reakcje niepożądane po BCG są bardzo rzadkie. Występują mniej więcej u 2 osób na milion i zazwyczaj dotyczą pacjentów z poważnymi zaburzeniami odporności.
W przypadku nasilonych reakcji miejscowych lub zapalenia pobliskich węzłów chłonnych konieczna jest konsultacja lekarska i indywidualna ocena dalszego postępowania.
Najczęściej jednak objawy te ustępują samoistnie i nie wymagają leczenia. Jeśli jednak wystąpi rozsiane zakażenie prątkiem szczepionkowym, potrzebna jest specjalistyczna diagnostyka (w tym ocena odporności i badania bakteriologiczne) oraz leczenie przeciwgruźlicze prowadzone w warunkach szpitalnych.
Czy szczepionka na gruźlicę chroni na całe życie?
Szczepionka przeciwko gruźlicy według badań nie chroni przez całe życie, ale w dużym stopniu zabezpiecza przed najcięższymi postaciami gruźlicy najbardziej narażonych, czyli dzieci. Skuteczność w zapobieganiu gruźliczemu ZOMR (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych) oraz prosówce gruźliczej oceniana jest na 75–86%. Dzięki szczepieniom udało się znacząco zmniejszyć śmiertelność wśród noworodków – z ok. 25% u nieszczepionych do ok. 1% u dzieci zaszczepionych.
Według przeprowadzonych badań ochrona poszczepienna po szczepieniu BCG utrzymuje się przez ponad 20 lat, a kolejne dawki nie zwiększają już jej skuteczności.
W związku z tym szczepienie to jest wykonywane w ciągu życia tylko raz, a nie kilka razy jak większość innych szczepień wykonywanych w ramach PSO. Norweskie badanie retrospektywne wykazało, że efektywność szczepienia wynosiła 67% w ciągu pierwszych 9 lat od jego podania, 63% po 10–19 latach, 50% po 20–29 latach i 40% po 30–40 latach. Ponadto literatura medyczna podaje, że szczepienie przeciwko gruźlicy zapewnia również ochronę przed trądem – przewlekłą chorobą skóry i nerwów obwodowych wywoływaną przez prątki Mycobacterium leprae. Dodatkowo szczepionka może chronić przed innymi zakażeniami wywoływanymi przez mykobakterie, np. owrzodzeniem Buruli będącym problemem głównie na terenie Afryki.
