Środki stylistyczne – rodzaje, funkcje, przykłady, zwroty

Co to są środki stylistyczne?

Środki stylistyczne – środki artystyczne, środki poetyckie lub środki artystycznego wyrazu – to zabiegi językowe, mające na celu wywołanie u odbiorcy emocji, pobudzenie wyobraźni czy skłonienie do refleksji. Dzięki nim można w ciekawy sposób wyrażać myśli i uczucia i wywoływać u odbiorcy pożądany efekt.

Kiedy i gdzie stosuje się środki stylistyczne?

Środki stylistyczne stosuje się głównie w literaturze, szczególnie w poezji. Dzięki nim można w odpowiedni sposób wyrażać uczucia, nazywać zjawiska i odpowiednio opisywać rzeczywistość. Służą wywoływaniu określonych emocji w odbiorcy i pobudzają wyobraźnię. Pomagają w tworzeniu świata przedstawionego i ułatwiają budowanie nastroju. Są elementami języka, które tworzą wypowiedzi w określony sposób na poziomie brzmienia, słownictwa, składni zdania czy tworzenia wyrazu. Choć służą głównie sztuce, niemal codziennie każdy użytkownik języka polskiego używa jakiegoś środka stylistycznego nawet w potocznych wypowiedziach.

Jakie są środki stylistyczne? Rodzaje środków stylistycznych i przykłady

Środki stylistyczne stosuje się na różnych poziomach języka. Oznacza to, że wyróżnia się kilka rodzajów, które mogą również przez siebie przenikać. Środki artystycznego wyrazu dzieli się na:

Fonetyczne środki stylistyczne

Dotyczą brzmienia i łączenia w wypowiedziach elementów brzmieniowych. Środki fonetyczne to:

• eufonia – nagromadzenie elementów brzmieniowych w zdaniu, by były przyjemne i harmonijne, np. Lulajże Jezuniu, Lulajże lulaj;
• onomatopeja – wyrazy dźwiękonaśladowcze, np. ćwir, ćwir, hau-hau, gwizd, świst, buczenie;
• harmonia głoskowa (aliteracja) – nagromadzenie głosek w celu nadania muzycznej tonacji, np.biją boże bębny;
• instrumentacja głoskowa – ponadprzeciętne powtarzanie głosek, np.O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny, I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny;
• kakofonia – przeciwieństwo eufonii, nagromadzenie nieprzyjemnych brzmień, np.Chrzęst szczęk pstrych krów wprządł w słuch;
• rymy – podobne układy brzmieniowe w zakończeniu wyrazów, np. mak-rak, szkoła-wesoła;
• rytmy – zorganizowane ruchy dźwięków o różnej długości trwania, które następują po sobie.

Słowotwórcze środki stylistyczne

Inaczej zwane morfologicznymi, dotyczą budowy wyrazów i ich przekształcania. Słowotwórczymi środkami stylistycznymi są:

• neologizmy – nowe wyrazy lub zwroty o artystycznym celu, dotąd nieobecne w języku, np. wyciągacz, wygrywacz;
• idiomy – zlepki słów, które w całości tworzą inny sens niż każdy osobno, np. pirat drogowy, piąte koło u wozu;
• zdrobnienia i zgrubienia – wyrazy z formantem nadającym zabarwienie emocjonalne, np. Anusia, domeczek, piesek/ bucior, kocisko;
• złożenia – wyrazy powstałe z połączenia conajmniej dwóch wyrazów, np. ciemnoczerwony, bawidamek.

Leksyklane środki stylistyczne

To specjalne nacechowanie emocjonalne słownictwa, dobór słów wywołujący odpowiednie skojarzenia lub czerpanie z określonych obszarów językowych, np. gwary. Do leksykalnych środków stylistycznych należą:

• epitet – określa rzeczownik i wskazuje cechę opisywanej rzeczy, zjawiska, postaci, np. głupi, dumny, krótkotrwały, piękny. Epitet to najczęściej stosowany środek stylistyczny;
• metafora – inaczej przenośnia- zaskakujące zestawienie wyrazów, którego nie należy odczytywać dosłownie, odbierające wyrazom ich pierwotne znaczenie, a nadając nowe, np. lawina promieni słonecznych spłynęła na zbocza gór, wezbrana fala przerwana tamę woli;
• eufemizm – złagodzenie słów, by nie brzmiały zbyt brutalnie, np. pies przeszedł za tęczowy most zamiast zdechł, mieć lepkie ręce zamiast kraść;
• archaizm – wyraz, który wyszedł już z użycia, np. jeno białogłowa, niewiasta;
• hiperbola – wyolbrzymienie wyrazów, by podkreślić ich znaczenie, np. najzieleńszy, najodważniejszy;
• oksymoron – zestawienie dwóch wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu, które się wzajemnie wykluczają, np. gorący lód, blask ciemnieje, nieskończone granice;
• peryfraza – omówienie – zastąpienie słowa dłuższym opisem w celu wzmocnienia jego znaczenia lub uniknięcia powtórzenia, np. suchy przestwór oceanu oznacza step;
• porównanie – polega na odnalezieniu analogii między dwoma zjawiskami. Wykorzystuje wyrażenie porównawcze (jak, jakby, niczym itp.) do zestawienia słów wykazujących podobieństwo, np. czas wlecze się jak ślimak, uparty jak osioł, ciemno niczym w nocy;
• animizacja – ożywienie – stanowi odmianę metafory, polega na nadaniu rzeczom i zjawiskom cech istot żywych, np. chmura goni chmurę, pomysł chodzi po głowie;
• personifikacja – uosobienie – przypisywanie przedmiotom martwym, zjawiskom przyrody, roślinom, zwierzętom i pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich, np. ogórek zielony ma garniturek, liść tańczy na wietrze;
• symbol – wyraz, znak lub symbol, który poza dosłownym znaczeniem na również wiele znaczeń ukrytych, np. jutrzenka, podkowa, czerwony kolor;
• alegoria – znak lub obraz, który ma tylko jedno ukryte znaczenie np. krzak gorejący, zakapturzona postać z kosą w ręce.

Do leksykalnych środków stylistycznych zalicza się również wspomniane neologizmy, zgrubienia i zdrobnienia.

Składniowe środki stylistyczne

Odnoszą się do składni zdania, zwracają uwagę na wypowiedź, służą wyrażeniu emocji i skłaniają do przemyśleń. Składniowymi środkami stylistycznymi są:

• powtórzenie – polega na wielokrotnym użyciu tego samego elementu językowego w celu uzyskania rytmu lub dla podkreślenia ważnego fragmentu, np. wsi spokojna, wsi wesoła. Powtórzenie może znajdować się na początku wersu (anafora) lub na końcu wersu (epifora), może być również paralelizmem, jeśli zachodzi podobna budowa lub treść fragmentów utworu;
• pytanie retoryczne – pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi, mające skłonić do refleksji, np. jak można nie lubić czekolady?;
• apostrofa - bezpośredni, podniosły zwrot do osoby, idei, bóstwa, zjawiska, np. Litwo, ojczyzno moja!;
• przerzutnia – zabieg polegający na przesunięciu zakończenia zdania, wyrazu lub grupy wyrazów do następnego wersu;
• wykrzyknienie – wyrażenie służące okazaniu gwałtownych emocji zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, np. ojej! ach!;
• inwersja – odwrócenie – celowe naruszenie szyku zdania poprzez zmianę kolejności wyrazów lub wstawienie między nimi dodatkowych, np. Zbawienia mego jest nadzieja w Tobie!

Składniowym środkiem stylistycznym jest także wspomniane wcześniej porównanie.

Semantyczne środki stylistyczne

Inaczej tropy - to specjalne zestawienia słów, które mają na celu nadanie im nowego znaczenia. Należą do nich animizacja, oksymoron, epitet, hiperbola, metafora, personifikacja, alegoria, symbol, porównanie, a także:

• ironia – kiedy wypowiedź ukrywa lub zaprzecza prawdziwemu znaczeniu, np. wielki jak dąb;
• litota – przeciwieństwo hiperboli, służy łagodzeniu wypowiedzi, np. niegłupi (zamiast mądry), nie najgorzej (zamiast świetnie);
• synekdocha – ogarnienie – zabieg polegający na określaniu całości przez część (pars pro toto) lub części przez całość (totum pro parte), np. cztery kąty zamiast mieszkanie, przyszły przedszkolaki zamiast przyszły dzieci w wieku przedszkolnym;
• metonimia – stanowi odmianę metafory, która polega na zastąpieniu nazwy jakiegoś zjawiska lub przedmiotu nazwą innego, np. lubię pędzel Matejki, czytam Dostojewskiego - zamiast konkretnego dzieła nazywa się jego autora.

Fleksyjne środki stylistyczne

Dotyczą strony czynnej i biernej oraz czasownika. Są nimi wspomniane archaizmy i neologizmy.

Jak widać, niektóre środki stylistyczne mogą mieć więcej niż jeden rodzaj, np. zarówno leksykalne, jak i składniowe są porównania.

Choć najczęściej stosuje się je w poezji, tak naprawdę posługujemy się nimi także w codziennych wypowiedziach, bardziej lub mniej świadomie. Środki stylistyczne, wspaniale wzbogacają język, pomagają wyrażać emocje i nazywać wiele zjawisk. Zdecydowanie warto je znać!