Czym są łamańce językowe?
Łamańce językowe to krótkie – często zabawne – frazy, zdania lub całe wierszyki, które zostały celowo skonstruowane w taki sposób, aby były trudne do szybkiego i poprawnego wypowiedzenia. Zazwyczaj zawierają: powtarzające się dźwięki, zbitki spółgłoskowe albo podobnie brzmiące słowa. Poza walorami językowymi łamańce językowe bywają też źródłem humoru i zabawy.
Często wykorzystuje się je jako towarzyskie wyzwanie: kto szybciej i bez pomyłki wypowie daną frazę, ten wygrywa. Dużo śmiechu wywołuje próba ich powtórzenia kończąca się często niepowodzeniem i sromotną porażką.
Niezależnie od celu – czy to ćwiczenie wymowy, rozgrzewka przed wystąpieniem publicznym, czy po prostu chęć dobrej zabawy – łamańce językowe unaoczniają, jak elastyczny potrafi być ludzki język i jak dużo pracy należy poświęcić, aby go dobrze wygimnastykować (w końcu jest mięśniem).
Czemu służą polskie łamańce językowe?
Łamańce językowe pełnią funkcje ćwiczeniowe i terapeutyczne. Zmuszają aparat mowy do wysiłku. Logopedzi, pedagodzy i trenerzy emisji głosu znają różne wersje wierszyków czy trudnych fraz i chętnie się nimi posługują w swojej pracy. Wiedzą, jak potrafią być skuteczne. Osoby ogólnie pracujące nad poprawą dykcji (nauczyciele, aktorzy, a nawet ludzie uczący się języka polskiego jako obcego), wykorzystują łamańce językowe jako narzędzie.
W wersji wokalnej trudne zbitki słów pojawiają są także przy rozgrzewce głosu (tzw. rozśpiewce) i są wykorzystywane przez: artystów śpiewaków, piosenkarzy czy różnego rodzaju chóry.
Łamańce językowe pełne są albo trudnych do wymówienia głosek albo takich, które łatwo pomylić. Znajdziemy tam głoski dźwięczne i bezdźwięczne, jak: „b” i „p” czy „d” i „t”, syczące i szumiące („s”, „sz”, „z”, „ż”), a także głoski nosowe („ą”, „ę”) i zwarte („k”, „g”, „t”, „d”). Ćwicząc je, trenujemy nie tylko precyzję artykulacji, ale też sprawność całego aparatu mowy. Wiele z nich ma też rytmiczną strukturę pomagającą rozwijać poczucie frazy i melodii języka. Weźmy choćby klasykę gatunku: „W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie”. Trudno tu się nie zająknąć. Albo inny przykład: „Czarna krowa w kropki bordo gryzła trawę kręcąc mordą”. Żeby to powiedzieć płynnie, trzeba mieć naprawdę dobrze rozgrzany język i wyczucie rytmu. I właśnie o to chodzi. Regularne powtarzanie takich zdań działa jak codzienna gimnastyka (tylko że dla ust):
poprawia dykcję,
wspiera płynność mówienia,
pomaga opanować tempo wypowiedzi,
uczy kontroli oddechu.
To również świetny sposób na przełamanie tremy – szczególnie przed wystąpieniem publicznym, czytaniem na głos czy nagraniem podcastu.
Jak widać, łamańce językowe wcale nie są zarezerwowane tylko dla dzieci. Owszem, u najmłodszych wspierają naukę czytania i rozwój świadomości fonologicznej, ale ich rola jest dużo większa. Warto wprowadzać je w różnych sytuacjach: na zajęciach logopedycznych, podczas ćwiczeń z emisji głosu, w rozgrzewkach teatralnych, w nauce akcentu w językach obcych, a nawet jako ćwiczenie koncentracji i pamięci.
Przeczytaj również:
Samogłoski – jakie są, lista
Najtrudniejsze polskie łamańce językowe
Polskie łamańce językowe można podzielić na różne typy – w zależności od tego, z jakimi trudnościami fonetycznymi czy językowymi się wiążą.
Łamańce językowe z trudnymi zbitkami spółgłoskowymi
To takie, w których język musi się naprawdę napracować – zbitki spółgłoskowe są długie, skomplikowane i wymagają dużej precyzji oraz płynności. Przykłady:
„Chrząszcz brzmi w trzcinie w Szczebrzeszynie,
W szczękach chrząszcza trzeszczy miąższ,
Czcza szczypawka czka w Szczecinie,
Chrząszcza szczudłem przechrzcił wąż”.„Stoi stół z powyłamywanymi nogami”.
„Bezczeszczenie cietrzewia cieszy moje czcze trzewia”.
„Szczwanego czepka szczwany czepek zaszczepił na szczypicę”.
„Głaszcz jeźdźcze rżącego źrebca!”
„Dżdżystym rankiem gżegżółki i piegże, zamiast wziąć się za dżdżownice, nażarły się na czczo miąższu rzeżuchy i rzędem rzygały do rozżarzonej brytfanny”.
Łamańce językowe oparte na powtarzaniu podobnych sylab i aliteracji
W tym przypadku wyzwanie polega na tym, że głoski i sylaby się powtarzają, przez co łatwo wpaść w pułapkę automatyzmu i pomyłek. To też świetne ćwiczenie na koncentrację i dokładność.
„Jola lojalna, a Jola nielojalna, nielojalna Jola lojalnej nie zazdrości”.
„Baba bada baobaby. Baba dba o oba baobaby”.
„Pchła pchłę pchła, pchła pchłę pchła, pchłę pchła pchła pchła pchłę pchła”.
„Masło maślane masłem masłowane w maślanej maselniczce”.
„Ma mama ma mamałygę”.
„Mała Małgosia szła na służbę do Głuszyna przez gładką kładkę”.
„Król Karol kupił królowej Karolinie korale koloru koralowego”.
„Czy się Czesi cieszą, że się Czesio czesze?”
Przeczytaj również:
Abecadło – z jakich liter składa się alfabet polski?
Łamańce językowe z dźwiękami trudnymi do rozróżnienia i głoskami nosowymi
Ten typ łamańców opiera się na dźwiękach, które brzmią bardzo podobnie – zwłaszcza przy szybkim mówieniu – albo zawierają nosówki, które potrafią „uciec” przy niewłaściwej artykulacji.
„Ząb zupa zębowa, dąb zupa dębowa”.
„Łzy złej zołzy”.
„Byli żyli trzej Japoni: Jach, Jachcendrach, Jachcendrachcendroni. Były żyły trzy Japonki: Sipi, Sipidripi, Sipidripilampoponi. Ożenili się: Jach z Sipi, Jachcendrach z Sipidripi, Jachcendrachcendroni z Sipidripilampomponi. Jach miał córkę Szach, Jachcendrach miał córkę Szachszarach, Jachcendrachcendroni miał córkę Szachszarachsza”.
„Leży Jerzy na wieży i nie wierzy, że włos mu się jeży od pisków nietoperzy”.
„Cesarz często czesał cesarzową”.
„Hasał huczek z tłuczkiem wnuczka i niechcący huknął żuczka”.
„Archimininamarepetemnikiwiczowie wyindualizowali się z rozentuzjazmowanego tłumu prestigitatorów, którzy czytali przeintelektualizowaną i przekarykaturalizowaną literaturę, a następnie wspięli się na dziewięćset dziewiędziesięciodziewięciotysięcznik, na którym tkwiła kosmopolitańczykowiańska sakwa”.
Łamańce językowe z powtarzającymi się zbitkami spółgłoskowymi i trudną artykulacją
To połączenie trudnych głosek i konieczności szybkiego przechodzenia od jednej do drugiej. Te łamańce sprawdzają zarówno technikę, jak i tempo mówienia.
„W czasie suszy szosa sucha”.
„Czarna krowa w kropki bordo gryzła trawę, kręcąc mordą”.
„Wyindywidualizowany indywidualista wyindywidualizował się z tłumu wyindywidualizowanych indywidualistów”.
„Matka tka i tatka tka, a tkaczka czka i też tam tka”.
„Byle jakie bile Billa”.
„Zdemitologizowane i zdemistyfikowane niezidentyfikowane obiekty latające”.
„Przeleciały trzy pstre przepiórzyce przez trzy pstre kamienice”.
Inne przykłady łamańców językowych – wierszyki
Wśród łamańców językowych znajdziemy również dłuższe formy, takie jak wiersze i wierszyki. W większości są one: zabawne w treści, rytmiczne, wpadają w ucho i łatwo jest się je nauczyć na pamięć. Nie jest jednak łatwo je wypowiedzieć szybko, płynnie i w 100-procentach prawidłowo. Warto je wypróbować i przekonać się, czy się podoła.
Chrząszcz Małgorzata Strzałkowska
Trzynastego w Szczebrzeszynie
chrząszcz się zaczął tarzać w trzcinie.
Wszczęli wrzask szczebrzeszynianie:
– Cóż ma znaczyć to tarzanie?!
Wezwać trzeba by lekarza,
zamiast brzmieć, ten chrząszcz się tarza!
Wszak Szczebrzeszyn z tego słynie,
że w nim zawsze chrząszcz BRZMI w trzcinie!
A chrząszcz odrzekł niezmieszany:
– Przyszedł wreszcie czas na zmiany!
Drzewiej chrząszcze w trzcinie brzmiały,
teraz będą się tarzały.
Byczki, Małgorzata Strzałkowska
W trzęsawisku trzeszczą trzciny,
trzmiel trze w Trzciance trzy trzmieliny
a trzy byczki znad Trzebyczki
z trzaskiem trzepią trzy trzewiczki.
Trznadle, Małgorzata Strzałkowska
W krzakach rzekł do trznadla trznadel:
– Możesz mi pożyczyć szpadel?
Muszę nim przetrzebić chaszcze,
bo w nich straszą straszne paszcze.
Odrzekł na to drugi trznadel:
– Niepotrzebny, trznadlu, szpadel!
Gdy wytrzeszczysz oczy w chaszczach,
z krzykiem pierzchnie każda paszcza!
Muszka, Małgorzata Strzałkowska
Mała muszka spod Łopuszki
chciała mieć różowe nóżki,
różdżką nóżki czarowała,
lecz wciąż nóżki czarne miała.
– Po cóż czary, moja muszko?
Ruszże móżdżkiem, a nie różdżką!
Wyrzuć wreszcie różdżkę wróżki
i unurzaj w różu nóżki!
Raz w szuwarach się zaszywszy,
w jednym szyku wyszły trzy wszy.
Po chwili się rozmnożywszy,
ruch w szuwarach stał się żywszy.
Żaby rzępolą, Małgorzata Duk-Nowosad
Żaby rzępolą na rzeszowszczyźnie,
W deszczu szczaw aż do Ustrzyk,
Dżezują dżdżownice na hrubieszowszczyźnie,
a w puszczy piszczy puszczyk.
Czcigodnym czcicielom czystości w Pszczynie
Szeleszczą pszczoły w bluszczu.
Trzeszczą trzewiki po szosach suszonych,
Szemrz żesz! rzeżucho w Tłuszczu.
Wystrzałowe trzpiotki wstrząśnięte szczebiocą
Szczególnie o szczęściu w życiu
Szczep oszczepników zaszczepia poszycie
Liściastych leśnictw w Orzyszu
Chrząszcz ze szczeżują szczerze wrzeszcząc sie szczeżą,
Lecz trzciny rozbrzmiały grzmotami
To przebiegł trzymając w krzepkich szczypcach skrzypce
Stół z powyłamywanymi nogami.
Goryl, autor nieznany
Turlał goryl po Urlach kolorowe korale,
rudy góral kartofle tarł na tarce wytrwale,
gdy spotkali się w Urlach góral tarł, goryl turlał
chociaż sensu nie było w tym wcale.
