Wykaz epok literackich – epoki literackie po kolei

Co to są epoki literackie?

Epoki literackie, zwane inaczej okresami literackimi, to fazy rozwoju literatury, charakteryzujące się określonymi tendencjami, widocznymi w większości utworów literackich tworzonych w tym samym czasie. Twórcy, działający w danej epoce, mają wspólne idee, stosunek do tradycji, widać także podobieństwo stylów artystycznych.

W polskiej literaturze epoki literackie następują po sobie naprzemiennie – rozkwit zmienia się w stagnację. Daty rozpoczęcia oraz zakończenia poszczególnych epok są umowne, najczęściej podyktowane przełomowymi wydarzeniami historycznymi lub literackimi. Im bliżej współczesności, tym okres trwania danych epok jest krótszy, co wynika z postępów i rozwoju.

Co ciekawe, epoki literackie przeplatają się kontrastowo – w jednych dominuje racjonalizm i ład, w kolejnej zaś górę będą biorą emocje i duchowość. Każda epoka literacka ma swoich przedstawicieli oraz sztandarowe dzieła, a także założenia i nurty filozoficzne.

Ile było epok literackich?

W literaturze wyróżnia się 10 epok literackich. Każda z nich mieści się określonych ramach czasowych oraz cechuje się innymi założeniami.

Kolejność i charakterystyka epok literackich

Antyk (starożytność)

Czas trwania: od IX wiek p.n.e – do około IV-VI wieku n.e.

Cechy epoki: centrum zainteresowania było życie ziemskie, człowiek i natura. Nastąpił rozkwit retoryki oraz rozwój liryki greckiej i rzymskiej, a także teatru greckiego – z założeniem trzech zasad: miejsca, czasu i akcji. To także czas powstawania Biblii. Była to epoka ładu, harmonii i proporcji.

Głównymi nurtami filozofii antyku były:

• idealizm Platona, oparty na wierze w idee poparte wiedzą i cnotliwością;
• racjonalizm Arystotelesa, mówiący o tym, że światem rządzi materia i forma.

Popularne były również:

• epikureizm, oparty na konieczności dążenia człowieka do szczęścia;
• hedonizm, którego celem było osiąganie rozkoszy i przyjemności jako najwyższych wartości;
• stoicyzm – umiar wobec wszelkich zjawisk – zarówno dobrych, jak i złych.

Główni przedstawiciele antyku to: Ajschylos, Anakreont, Arystoteles (Poetyka), Eurypides, Ezop, Homer (Iliada, Odyseja), Horacy, Owidiusz, Platon (Obrona Sokratesa), Safona, Sofokles (Antygona, Król Edyp), Wergiliusz (Eneida).

Średniowiecze

Czas trwania: od 476 do 1492, Polska V-XV w.

Cechy epoki: to najdłuższa nowożytna epoka literacka. Stanowi rozkwit scholastyki – systemu nauczania opartego na dogmatach wiary, głównie za sprawą św. Tomasza z Akwinu. Dominuje anonimowość i duża ubogość pod względem ilości tekstów literackich. Zauważalna fascynacja rycerzami, ascetami, dworzanami, królami. Widać spore przywiązanie do życia pośmiertnego i próby odkrycia, jak ono wygląda.

Głównymi nurtami filozoficznymi były:

• augustynizm, głoszący uznanie wyższości Boga nad człowiekiem i duchowości nad cielesnością;
• franciszkanizm, mówiący o radości z pomagania, wiary w Boga i miłosierdzia;
• teocentryzm, stawiający Boga ponad wszelkie inne byty;
• tomizm, głoszący że prawda, dobro i piękno to powszechne atrybuty bytu.

Główni przedstawiciele średniowiecza to: Dante Alighieri (Boska Komedia), Franciszek Villon (Wielki testament), Gall Anonim (Kronika Polska), Jan Długosz, Wincenty Kadłubek. Do najpopularniejszych dzieł należą także: Dzieje Tristana i Izoldy, Pieść o Rolandzie, Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Bulla gnieźnieńska, Bogurodzica, Lament Świętokrzyski.

Renesans (odrodzenie)

Czas trwania: od przełomu XV/XVI do końca XVI w.

Cechy epoki: rozkwit malarstwa, architektury, sztuki kulinarnej i literatury. Postępuje zainteresowanie człowiekiem i jego sprawami. Powstaje pierwsze w Europie towarzystwo literackie – Nadwiślańskie Bractwo Literackie. Następuje rozwój literatury sowizdrzalskiej, tworzonej przez ludzi spoza społeczeństwa feudalnego dla krytyki panującego porządku.

Jeśli chodzi o filozofię, twórcy literatury i sztuki stawiają na humanizm, opierający się pogłębionej myśli o człowieku, jego potrzebach, szczęściu oraz rozwoju. Następuje także rozwój reformacji, ruchu religijno-polityczno-społecznego, powstałego z inicjatywy Marcina Lutra, mającego na celu odnowę chrześcijaństwa.

Główni przedstawiciele renesansu to: Andrzej Frycz-Modrzewski (O poprawie Rzeczypospolitej), Francesko Petrarka (Sonety do Laury), Fransois Villon (Wielki testament), Giovanni Boccaccio (Dekameron), Jan Kochanowski (Odprawa posłów greckich), Mikołaj Rej (Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem; Żywot człowieka poczciwego), Mikołaj Sęp-Szarzyński (Sonety), Piotr Skarga (Kazania sejmowe), William Szekspir (Hamlet, Otello, Makbet).

Barok

Czas trwania: od przełomu XVI/XVII w. do końca XVII/połowy XVIII w., Polska XVII w. – połowa XVIII w.

Główne cechy epoki: głęboka religijność i egzystencjalny niepokój. Powstawały liczne pamiętniki, pojawiło się wiele nowych koncepcji literackich, np. konceptyzm stosował niezwykłe skojarzenia i zaskakujące puenty, a marinim w poezji charakteryzował się efektowną formą utworów, licznymi metaforami i wykorzystaniem rozmaitych chwytów stylistycznych – anafor i paradoksów. Poezja miała szokować i zaskakiwać zarówno tematem, jak i formą.

W filozofii rozkwitły takie nurty, jak kontrreformacja, mająca na celu odbudowę sił i wpływów Kościoła oraz pogłębianie życia religijnego, a także mistycyzm, oparty na pozazmysłowym, bezpośrednim kontakcie z Bogiem. Pojawiła się także koncepcja sarmatyzmu, która przekonywała, że polska szlachta wywodzi się od Sarmatów, starożytnego ludu zamieszkującego tereny między Dolną Wołgą a Donem, ludu męskiego, odważnego, szanującego wolność, gościnnego i dobrodusznego.

Główni przedstawiciele baroku to: Daniel Naborowski (Krótkość żywota), Jan Andrzej Morsztyn (Do trupa), Jan Chryzostom Pasek (Pamiętniki), Molier (Świętoszek, Skąpiec), Pierre Corneille (Cyd).

Oświecenie

Czas trwania: od końca XVII w. do ostatniego ćwierćwiecza XVIII w, w Polsce 1764 – 1822.

Cechy epoki: rozwój literatury naukowej. Następuje rozkwit powiastek filozoficznych. Pojawiają się takie idee, jak liberalizm, racjonalizm, wolność myśli i słowa. Rozwija się klasycyzm – nurt literatury oświecenia, cechujący się zaakcentowaniem funkcji dydaktycznej dzieł, stawiający na harmonię i umiar. Pojawia się rokoko – styl w europejskiej sztuce, z lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją oraz motywami egzotycznymi.

W filozofii dominują takie nurty, jak dualistyczny system Kartezjusza, mówiący o tym, że dusza i ciało to dwie odrębne substancje o zasadniczo różnych naturach, a ciało jest pozbawione świadomości. Pojawiają się zaczątki empiryzmu i sensualizmu oparte na wierze, że wszelka wiedza jest dostępna dzięki zmysłom i doświadczeniu. Widać zamiłowanie do Kanta, który wyrażał w swojej filozofii krytyczne podejście do świata i nauki.

Główni przedstawiciele oświecenia to: Adam Naruszewicz (Chudy literat), Daniel Defoe (Robinson Crusoe), Denis Diderot (Kubuś Fatalista i jego pan), Franciszek Zabłocki (Fircyk w zalotach), Ignacy Krasiński (Monachomachia, Myszeida), Jean-Jacques Rousseau (Nowa Heloiza), Józef Wybicki (Pieśń Legionów Polskich we Włoszech), Julian Ursyn Niemcewicz (Powrót Posła), Stanisław Staszic (Przestrogi dla Polski), Wolter (Kandyd).

Romantyzm

Czas trwania: epoka drugiej połowy XVIII w. – połowa XIX wieku, Polska 1822 – 1863.

Cechy epoki: fascynacja wiarą, intuicją, uczuciami, wrażliwością duszy. Pojawiają się rozważania nad dziejowymi uwarunkowaniami ludzkiej egzystencji. Panuje uznanie dla przeciwieństw świata, głoszenie haseł o wolności i braterstwie, podkreślenie indywidualizmu. Kształtuje się postawa życiowa – byronizm, czyli bunt jednostki wobec rzeczywistości, skłócenie ze światem, wyobcowanie.

Pojawiają się inspiracje średniowieczem (gotycyzm) oraz zainteresowanie kulturą ludową (ludowość) oraz cywilizacjami Wschodu (orientalizm). Pojawia się symbolizm głoszący, że świata nie da się poznać rozumem i nie da się go rozszyfrować – jest pełen ukrytych znaczeń.

W nurtach filozoficznych pojawia się idealizm, mówiący o tym, że zmysłowy świat ludzi nie stanowi całości rzeczywistości, a oprócz niego istnieją wieczne i niezmienne byty niematerialne, dostępne dzięki rozumowaniu. Stawia się na rolę intuicji (intuicjonizm), a także irracjonalizm, mówiący, że nie da się poznać rzeczywistości wyłącznie z pomocą rozumu, a liczą się także pozarozumowe środki poznawcze. Głosi się wiarę w pojawienie się zbawcy (mesjanizm), a także mistycyzm, czyli możliwość duchowego kontaktu ze światem pozaziemskim. Kształtuje się postawa zwana prometeizmem, mówiąca o podporządkowaniu działań jednostki dobru ogółu.

Główni przedstawiciele romantyzmu to: Adam Mickiewicz (Ballady i romanse, Pan Tadeusz, Dziady, Konrad Wallenrod), Aleksander Fredro (Zemsta), Antoni Malczewski (Maria), Cyprian Kamil Norwid (Bema pamięci żałobny rapsod), George Byron (Giaur), Honoriusz Balzac (Ojciec Goriot), Juliusz Słowacki (Kordian, Balladyna), Zygmunt Krasiński (Nie-Boska komedia).

Pozytywizm

Czas trwania: epoka połowy XIX w. – lata 90. XIX wieku, Polska 1863 – 1890.

Cechy epoki: głoszenie wiary w postęp nauki, praca u podstaw i praca organiczna. Nastąpił rozwój teorii społecznych i dynamiczny rozwój publicystyki. Widoczne jest podejmowanie przez twórców literatury problemów społecznych, pytań o naturę ludzką. Pojawia się naturalizm, którego założeniem jest wierne rejestrowanie zjawisk życia, bez ich wartościowania – skupiano się na wiernym odzwierciedleniu rzeczywistości (realizm).

W filozofii odwoływano się do Kierkegaarda, kierowanego subiektywizmem, według którego nie można się posługiwać abstrakcyjnymi pojęciami ogólnymi, ale konkretnymi doświadczeniami ludzkimi. Pojawia się:

• ewolucjonizm, według którego rzeczywistość to rezultat rozwoju, któremu podlegają przedmioty i zjawiska;
• organicyzm, który głosi, że natura i jej dziedziny stanowią odrębne struktury organiczne;
• utylitaryzm, mówiący o tym, że to, co pożyteczne, jest dobre, a słuszność postępowania określa użyteczność jego skutków.

Główni przedstawiciele pozytywizmu to: Adam Asnyk (Poezje), Bolesław Prus (Lalka), Eliza Orzeszkowa (Nad Niemnem), Emil Zola (Nana), Fiodor Dostojewski (Zbrodnia i kara), Henryk Sienkiewicz (Ogniem i Mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Quo Vadis), Honore Balzac (Komedia ludzka), Maria Konopnicka (Mendel Gdański), Mikołaj Gogol (Martwe dusze), Aleksander Dumas (Trzej muszkieterowie).

Młoda Polska

Czas trwania: epoka ostatniej dekady XIX wieku. – 1918 r, Polska 1891 – 1918.

Cechy epoki: odrzucenie racjonalnej filozofii pozytywizmu, tendencje realistyczno-naturalistyczne, a także symboliczne i wizyjne. W literaturze zauważa się nowatorskie wykorzystywanie motywów ludowych. Pojawia się dekadentyzm – przekonanie o upadku kultury i tradycji z powodu rozwoju cywilizacji, niechęć do działania, poczucie wyczerpania. Ekspresjoniści akcentowali i wyrażali uczucia.

Przedstawiciele symbolizmu głosili, że świata duchowego nie da się przedstawić w realistyczny sposób, należy to robić z pomocą symboli. Pojawia się nastrojowa poezja, która ukazuje świat przez pryzmat wrażliwości jednostki, bierna intelektualnie, nakierowana na doznania (impresjonizm). Nawiązuje się do estetyki i twórczości epoki romantyzmu (neoromantyzm). Pojawia się parnasizm – podkreślał znaczenie sztuki i głosił, że może być ona sama dla siebie, bez konkretnych funkcji. Uwidacznia się secesja, kierunek w architekturze i sztukach plastycznych, odnoszący się do motywów roślinnych.

W filozofii króluje bergsonizm, krytykujący wartość poznania intelektualnego i skłaniający się do podkreślenia ważności intuicji.

Główni przedstawiciele Młodej Polski to: Antoni Czechow (Trzy siostry), Stefan Żeromski (Ludzie bezdomni), Henryk Ibsen (Dzika kaczka), Gabriela Zapolska (Moralność Pani Dulskiej), Joseph Conrad (Jądro ciemności, Lord Jim), Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Melodia mgieł nocnych), Lew Tołstoj (Anna Karenina), Oskar Wilde (Portret Doriana Graya), Stanisław Wyspiański (Wesele), Władysław Stanisław Reymont (Chłopi).

Dwudziestolecie międzywojenne

Czas trwania: 1918 – 1939 r.

Cechy epoki: kult miasta, człowieka robotnika, władzy ludzkiej. W epoce dwudziestolecia międzywojennego działają liczne grupy poetyckie: Skamander, Futuryści, Awangarda Krakowska, Druga Awangarda, Kwadryga, Żagary. Zauważalna jest równoczesność wątków w prozie (symultanizm). Następuje rozwój powieści parabolicznej, gdzie postaci obrazują uniwersalne prawdy dotyczące ludzkiej egzystencji. Stosowano introspekcję, czyli zagłębianie się w stany psychiczne i wnętrze postaci oraz jednocześnie behawioryzm, rezygnujący z analizy psychologicznej.

Powstaje nurt awangardzistów – grupa poetycka skupiająca racjonalistów, wielbiących postęp i technikę, przeciwstawiających się naturze i głoszących, że poezja ma szokować i stwarzać nową rzeczywistość, a także dadaizm, zrywający z tradycją, stawiający na swobodę i wolność twórczą. Stosowano nadrealizm (surrealizm), czyli oderwanie od rzeczywistości, sztukę na pograniczu jawy i snu. Powstał katastrofizm – dekadencka postawa wyrażająca przeświadczenie o nieuniknionej, gwałtownej zagładzie cywilizacji i świata. Pojawiły się nowe trendy w sztuce: abstrakcjonizm, kubizm, ekspresjonizm, czyli kierunek wyrażający uczucia artysty oraz kolaż.

W psychologii widać zainteresowanie Freudem, zakładającym, że za wszelkimi poczynaniami człowieka stoi popęd seksualny. Znacznie miał także futuryzm, który zakładał zorientowanie na przyszłość, odrzucenie tradycji i przeszłości.

Główni przedstawiciele dwudziestolecia międzywojennego to: Bolesław Leśmian (Sad rozstajny), Bruno Schulz (Sklepy cynamonowe), Franz Kafka (Proces), James Joyce (Ulisses), Marcel Proust (W poszukiwaniu straconego czasu), Maria Dąbrowska (Noce i dnie), Michaił Bułhakow (Mistrz i Małgorzata), Witold Gombrowicz (Ferdydurke), Zofia Nałkowska (Granica).

Współczesność

Czas trwania: od 1939.

Cechy epoki: wpływ historii i polityki na twórczość. Literaturę drugiej wojny światowej można nazwać kontynuatorką dwudziestolecia międzywojennego, ponieważ nadal tworzono na emigracji i w podziemiach. Akcentowano znaczenie tradycji i ponadczasowych wartości. Podkreślano znaczenie człowieka i jego problemów, ukazywano katastroficzną wizję świata, poczucie zagrożenia wojną, strach przed końcem.

Twórcy literatury współczesnej ostrzegali przed totalitaryzmem i ideami, które zniewalają ludzi. Dużą wagę przywiązywano do formy językowej będącej ponad elementami fikcji literackiej (lingwizm). Nawiązywano do antyku, renesansu czy baroku (neoklasycyzm). Uprawiano sztukę propagandową, służącą umacnianiu władzy (socrealizm). Także turpizm był tym, co wykorzystywała literatura współczesna. Epoka wplatała elementy brzydoty i wywoływała szok estetyczny. Powstaje pojęcie pokolenie Kolumbów (pokolenie 1920 r.).

Główni przedstawiciele epoki współczesnej to: Albert Camus (Dżuma, Obcy, Upadek), Andrzej Szczypiorski (Początek), Ernest Hemingway (Komu bije dzwon, Stary człowiek i morze), Gustaw Herling-Grudziński (Inny świat), Hanna Krall (Zdążyć przed Panem Bogiem), Jerzy Kosiński (Malowany ptak), Krzysztof Kamil Baczyński (Poezje), Ryszard Kapuściński (Cesarz, Imperium), Witkiewicz (Szewcy), Tadeusz Borowski (Pożegnanie z Marią), Tadeusz Konwicki (Mała apokalipsa), Sławomir Mrożek (Tango), Tadeusz Różewicz (List do ludożerców), Witold Gombrowicz (Ferdydurke,Trans- Atlantyk), Władimir Nabokow (Lolita), Zbigniew Herbert (Barbarzyńca w ogrodzie).

Jakie znaczenie ma znajomość epok literackich?

W każdej epoce literackiej można wyróżnić program literacki i poglądy estetyczne, które są zauważalne we wszystkich dziełach, co oczywiście nie oznacza, że wszystkie są takie same. Nadal daje się poznać indywidualizm u każdego twórcy, co nie zmienia faktu, że główne założenia, inspiracje i dominujące tendencje, które pojawiają się w większości ówczesnych utworów, są dla nich wspólne i stanowią odzwierciedlenie nastrojów panujących w danym okresie. Znajomość epok literackich pozwala uporządkować dzieła literackie, poznać idee, którymi kierowali się najwybitniejsi twórcy i osadzić ich w danym kontekście historycznym.

Jak zapamiętać epoki literackie?

Nie ma jednej metody na naukę epok literackich. Można spróbować metody skojarzeń, np. z konkretnymi wydarzeniami czy postaciami, a także, po prostu, nauczyć się ich na pamięć. Każdy sposób jest dobry i z pewnością każdy uczeń znajdzie dla siebie najlepszy.