Samogłoski – jakie są, lista

Samogłoski w języku polskim – definicja

W języku polskim wyróżniamy 8 samogłosek. Są to: a, e, i, o, u, y, ą, ę. Najprościej wytłumaczyć ich rolę, dzięki konfrontacji ze spółgłoskami, a dokładniej z dźwiękiem, który słyszymy podczas wymowy.

Cechy samogłosek

1. Charakterystyczną cechą samogłosek jest to, że – jak sama nazwa wskazuje – nie potrzebują towarzystwa innych głosek, aby zaistnieć (wybrzmieć). Nazywamy to samodzielnością artykulacyjną.
2. Inną charakterystyczną cechą samogłoski jest to, że potrafi zmiękczyć poprzedzającą ją spółgłoskę, tworzy sylabę (razem ze spółgłoską), ale również może stanowić ją samodzielnie.
3. Samogłoski są podstawą mowy, ułatwiają naukę czytania, wpływają też na melodię języka polskiego, gdyż są nośnikami akcentu.
4. Wszystkie samogłoski, które występują w języku polskim, są dźwięczne, a ich charakterystyczną cechą jest intensywność brzemienia – są aż o 10 decybeli głośniejsze niż spółgłoski. Można je również bez trudu przedłużyć podczas wypowiedzi i nie zniekształci to ich artykulacji (długie aaa nadal będzie rozpoznawalne). To dlatego dobrze śpiewa się te teksty, w których jest dużo samodzielnych głosek i to na nich oparte są wszystkie melizmaty (figury melodyczne śpiewane na jednej sylabie tekstu). Można je ciekawie modulować czy rytmizować, co jest szczególnie chętnie wykorzystywane podczas zabawy z małymi dziećmi.

Samogłoski polskie – wymowa

Wypowiadamy codziennie tysiące słów, a u ich źródła stoją narządy mowy (aparat oddechowy, fonacyjny i aparat artykulacyjny). Powietrze, które przechodzi przez jamę ustną, wprawia w drgania struny głosowe. W ten sposób powstaje dźwięk, nazywany tonem podstawowym.

Gdy wymawiamy samogłoski, powietrze w jamie ustnej nie napotyka żadnych przeszkód (źródłem dźwięku są jedynie lekkie drgania wiązadeł głosowych), z kolei przy spółgłoskach pojawiają się zwarcia i szczeliny. Cechy dźwięków zmieniają się też w zależności od tego, czy strumień powietrza przemieszcza się tylko przez jamę ustną (głoski ustne), czy również przez nos (głoski nosowe).

Rodzaje samogłosek i ich klasyfikacje

Samogłoski dzielą się ze względu na ułożenie aparatu mowy w chwili wypowiadania. Klasyfikacji jest wiele, gdyż jedne odnoszą się do ruchu języka, inne do wysokości podniebienia, itp.

Samogłoski – klasyfikacja ze względu na położenie podniebienia miękkiego

Kiedy bierzemy pod uwagę poziom nacisku na podniebienie miękkie, możemy wyróżnić samogłoski nosowe – ą, ę oraz samogłoski ustne – a, e, i, o u oraz y.

Podczas wymawiania samogłosek nosowych strumień powietrza przepływa nie tylko przez jamę ustną, ale również przez jamę nosową (co spowodowane jest opuszczeniem podniebienia). Dodatkowa komorowa rezonansowa, przez którą przepływa powietrze, daje charakterystyczny efekt nosowości, a samo odczucie opisywane jest jako coś przypominającego wibrację skrzydełek nosa.

W przypadku samogłosek ustnych istnieje tylko jedna komora rezonansowa, czyli jama ustna.

Samogłoski – klasyfikacja ze względu na ułożenie warg

W podziale głosek ze względu na ułożenie warg występują:

• samogłoski płaskie – i, y, e, ę;
• samogłoski okrągłe – o oraz ą;
• samogłoska obojętna – a.

Samogłoski – klasyfikacja ze względu na ułożenie języka

Analizując ruchy języka w płaszczyźnie pionowej, możemy wyróżnić:

• samogłoski wysokie – są przymknięte (szczelina, przez którą przepływa strumień powietrza, jest wąska). Do tej grupy zaliczamy: i, u, y;
• samogłoski średnie – wymawiamy je, pozostawiając średnią szczelinę wargową. W tej grupie znajdują się głoski: o, e, ą oraz ę;
• samogłoskę niską – jest nią tylko jedna głoska – a. Charakteryzuje ją wymowa przy szerokiej szczelinie wargowej.

Analizując ruchy języka w płaszczyźnie poziomej, możemy z kolei wyróżnić:

• samogłoski tylne – wymawiamy je z przesunięciem języka ku tyłowi jamy ustnej. Należą do nich głoski: o, u, ą;
• samogłoski przednie – wymawiamy je z przesunięciem języka ku przodowi jamy ustnej. Należą do nich głoski: e, ę oraz y;
• samogłoskę środkową – to znowu pojedyncza głoska – a. Wymawia się ją bez przesunięcia języka.

Niepoprawna wymowa samogłosek – co zrobić?

Nauka samogłosek dzieje się niejako automatycznie. To pierwsze głoski, które pojawiają się samoistnie w artykulacji małego dziecka. Wystarczy przypomnieć sobie fazę głużenia – wśród różnych dźwięków gardłowych wychwycimy także znajome „a”, „e” czy „y”. Ponieważ samogłoski rzadko bywają zniekształcone, stanowią punkt wyjścia w terapiach logopedycznych.

Wsłuchując się uważnie w wymowę samogłosek, można czasem zauważyć, że niektóre dzieci mogą mylić głoskę „a” z „i”, jednocześnie nadając jej nosowe zabarwienie. Ćwiczenia, które są polecane przez logopedów, to np. różnicowanie samogłosek. Wystarczy podczas wspólnego czytania książeczek odczytywać wolno poszczególne samogłoski i przejaskrawiając, pokazywać maluchowi, gdzie powinien znajdować się w danym momencie język.

W przypadku wymowy głoski „i” należy zwrócić uwagę na lekkie otwarcie ust i rozciągnięcie warg w szeroki uśmiech, podobnie jak przy nauce wymowy „s”. Rodzic może pomóc unieść przednią część języka, delikatnie naciskając palcem dno jamy ustnej od zewnątrz.

Z kolei wymawiając głoskę „e”, można wytknąć język, dotykając nim brody, a następnie stopniowo chować go, kształtując naturalną wymowę. W przypadku samogłoski „y” zachęca się do zabaw dźwiękonaśladowczych, na przykład naśladowania zawodzącego płaczu. Podczas pracy nad „u” oraz „o” zaleca się przyciśnięcie obu policzków do dziąseł. Pomaga to w wysunięciu i zaokrągleniu warg. Natomiast uniesienie tylnej części języka można osiągnąć poprzez naciskanie szpatułką na jego przód. Trening głosek „ą” oraz „ę” polega na przekazywaniu nosowości spółgłosek następującym po nim samogłoskom – niech dziecko powtarza ciąg mmmmmoooo oraz mmmmmeee.

Jeżeli zabawy dźwiękonaśladowcze i inne ćwiczenia nie przyniosą rezultatu, dobrze jest skonsultować się ze specjalistą. Takimi tematami zajmuje się logopeda, ale pierwszym krokiem może być również rozmowa z pedagogiem, który opiekuje się dzieckiem w przedszkolu bądź szkole.