Czym jest autyzm?
Autyzm, a właściwie zaburzenia ze spektrum autyzmu (w skrócie ASD), to złożone zaburzenie neurorozwojowe, które objawia się już we wczesnym dzieciństwie. To nie jedna konkretna choroba, lecz szerokie spektrum trudności związanych z komunikacją, relacjami społecznymi oraz przetwarzaniem bodźców. Dzieci z autyzmem mogą inaczej postrzegać otaczający świat – często zwracają uwagę na szczegóły, mają swoje charakterystyczne zainteresowania, a także odmiennie reagują na dźwięki, dotyk czy emocje.
Warto podkreślić, że autyzm nie oznacza obniżonego ilorazu inteligencji ani upośledzonych zdolności rozwojowych. To raczej odmienny sposób funkcjonowania mózgu, który sprawia, że dziecko może mieć trudności w niektórych obszarach, ale jednocześnie wyróżniać się wyjątkowymi umiejętnościami w innych. Właśnie dlatego mówi się o „spektrum” – ponieważ u każdego dziecka objawy i stopień nasilenia różnią się, tworząc bardzo indywidualny, wręcz unikatowy obraz.
Rodzaje autyzmu
Dawniej w diagnostyce rozróżniano kilka typów autyzmu, takich jak autyzm atypowy (występujący u starszych dzieci – po 3. roku życia), autyzm dziecięcy (uwidaczniający się w czasie od urodzenia do 3. roku życia dziecka), zespół Aspergera czy całościowe zaburzenia rozwoju nieokreślone. Obecnie, zgodnie z najnowszymi klasyfikacjami medycznymi, wszystkie te odmiany zostały ujęte pod wspólną nazwą, czyli zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD).
Zmiana ta wynika z faktu, że objawy i ich nasilenie mogą się znacząco różnić u poszczególnych osób, a wyznaczenie sztywnych granic między poszczególnymi postaciami często bywało sztuczne i tylko utrudniało diagnozę.
Mimo to, w praktyce wciąż używa się niektórych dawnych określeń, by lepiej opisać profil funkcjonowania dziecka. Na przykład zespół Aspergera często wiąże się z prawidłowym rozwojem intelektualnym i językowym, ale z dużymi trudnościami w relacjach społecznych. Z kolei autyzm dziecięcy zwykle objawia się wcześniej i w bardziej wyraźny sposób, obejmując zarówno trudności w komunikacji, jak i w zachowaniu.
Przyczyny autyzmu
Autyzm nie ma jednej, prostej ani dokładnie określonej przyczyny. To zaburzenie rozwija się w wyniku złożonego oddziaływania czynników genetycznych i środowiskowych. Badania wskazują, że istotną rolę odgrywa dziedziczność – w rodzinach, gdzie jedno dziecko ma autyzm, ryzyko jego wystąpienia u rodzeństwa jest wyższe. Zidentyfikowano także pewne zmiany w genach, które mogą zwiększać podatność na rozwój zaburzeń ze spektrum.
Nie oznacza to jednak, że czynniki genetyczne są jedyną przyczyną. Naukowcy zwracają uwagę także na wpływ środowiska – zarówno w okresie ciąży, jak i tuż po narodzinach. Do potencjalnych czynników ryzyka zalicza się m.in. ciążę po 35. roku życia, powikłania ciążowe, niską masę urodzeniową, wcześniactwo czy cukrzycę ciążową.
Warto podkreślić, że autyzm nie jest wynikiem błędów wychowawczych ani nieprawidłowych relacji rodziców z dzieckiem. Ten krzywdzący mit został już dawno obalony. Obecnie uważa się, że autyzm jest rezultatem wieloczynnikowych procesów, na które rodzice nie mają kompletnie wpływu.
Kiedy rozpoznaje się autyzm u dziecka? Jakie są wczesne objawy autyzmu?
Pierwsze sygnały autyzmu można zauważyć już w pierwszych latach życia, najczęściej między 12. a 36. miesiącem. U wielu dzieci objawy stają się wyraźniejsze w okresie, gdy rówieśnicy zaczynają mówić i intensywniej wchodzić w relacje społeczne. Diagnoza jest możliwa stosunkowo wcześnie, ale bywa, że trudności zauważane są dopiero w wieku przedszkolnym, kiedy różnice w rozwoju stają się bardziej widoczne.
Do wczesnych objawów autyzmu zalicza się m.in.:
stereotypowe zachowania – brak kontaktu wzrokowego lub unikanie kontaktu wzrokowego,
opóźniony rozwój mowy albo nietypowe sposoby komunikacji (np. echolalia, czyli powtarzanie zasłyszanych słów),
ograniczoną chęć do zabawy w grupie,
trudności w nawiązywaniu relacji,
nietypowe reakcje na bodźce – np. nadwrażliwość na dźwięki czy dotyk,
powtarzalne zachowania, takie jak machanie rękami, układanie przedmiotów w szeregu, kręcenie się w kółko.
Każde dziecko rozwija się inaczej, dlatego pojedynczy objaw nie zawsze oznacza autyzm. Jednak jeśli rodzice zauważają, że maluch nie reaguje na swoje imię, nie gaworzy lub wycofuje się z kontaktu, warto skonsultować się ze specjalistą. Wczesna diagnoza i rozpoczęcie terapii są kluczowe dla dalszego rozwoju dziecka.
Jakie są nietypowe zachowania dzieci autystycznych?
Dzieci ze spektrum autyzmu często zachowują się w sposób, który dla otoczenia może wydawać się nietypowy lub trudny do zrozumienia. Wynika to głównie z odmiennych sposobów odbierania i przetwarzania bodźców.
Do charakterystycznych zachowań należą m.in.:
powtarzalne ruchy – np. machanie rękami, bujanie się, kręcenie przedmiotami,
sztywne przywiązanie do rutyny – dziecko może bardzo źle reagować na zmiany w codziennym planie czy inne ułożenie zabawek,
nietypowe zainteresowania – czasami bardzo wąskie i intensywne, np. fascynacja rozkładami jazdy, mapami czy jednym rodzajem zabawek,
nieadekwatne reakcje emocjonalne – gwałtowny płacz, krzyk lub wycofanie się w sytuacjach, które dla innych dzieci są całkowicie neutralne,
trudności w zabawie symbolicznej – np. zamiast bawić się autkiem „jak samochodem”, dziecko może układać je zawsze w jednej linii.
Warto pamiętać, że takie zachowania nie oznaczają braku wychowania. To sposób, w jaki dziecko, a właściwie jego mózg, radzi sobie z nadmiarem bodźców lub potrzebą poczucia bezpieczeństwa.
Diagnozowanie autyzmu, czyli jak rozpoznać autyzm?
Rozpoznanie autyzmu to proces wymagający czasu, obserwacji i współpracy kilku specjalistów. Jeśli rodzice zauważą u dziecka niepokojące objawy, pierwszym krokiem powinno być zgłoszenie się do lekarza rodzinnego lub pediatry. To właśnie on jako pierwszy ocenia rozwój malucha i kieruje do dalszej diagnostyki.
Kolejnym etapem jest konsultacja u psychologa dziecięcego, który przeprowadza szczegółową obserwację zachowania i funkcjonowania dziecka. Ważną rolę odgrywa również psychiatra dziecięcy – to on, na podstawie zebranych opinii, wywiadu z rodzicami i wyników badań, stawia ostateczną diagnozę. Często w procesie uczestniczą także logopedzi, aby pełniej ocenić umiejętności komunikacyjne.
W praktyce coraz częściej wykorzystuje się standaryzowane narzędzia diagnostyczne, które pomagają obiektywnie ocenić symptomy autyzmu. Do najważniejszych należą:
ADOS-2 – specjalistyczne narzędzie polegające na serii zadań i zabaw, podczas których ocenia się sposób komunikacji, interakcje społeczne i zachowania dziecka;
M-CHAT-R/F – krótki kwestionariusz przesiewowy dla małych dzieci, wypełniany przez rodziców. Składa się z krótkich pytań dotyczących codziennego zachowania malucha i pozwala wcześnie wychwycić ryzyko autyzmu, a następnie skierować dziecko do pogłębionej diagnostyki.
Na diagnozę warto zgłosić się jak najwcześniej – już w wieku 2-3 lat można z dużą pewnością rozpoznać zaburzenia ze spektrum. Im szybciej dziecko otrzyma właściwe wsparcie, tym większe szanse na rozwój jego umiejętności i łatwiejsze funkcjonowanie w codziennym życiu.
Rola przedszkola w diagnozie autyzmu
Choroba bardzo często diagnozowana jest w przedszkolu, ze względu na wyraźne odstawanie autystycznego dziecka od rówieśników. Dzieci z autyzmem mają problemy z przystosowaniem się do grupy w przedszkolu, ponieważ nie potrafią utrzymywać relacji z innymi dziećmi i z wychowawczyniami. Charakteryzuje je uparte powtarzanie jednej czynności oraz upodobanie do kręcenia się w kółko oraz kiwania w przód i w tył. Przerwanie ulubionych czynności chorujących dzieci powoduje u nich wybuch złości i agresji, czasami nawet autoagresji. Jak wspomnieliśmy, aktywnością, którą chętnie podejmują dzieci autystyczne, jest układanie przedmiotów w równe rzędy, w linii prostej lub jeden na drugim.
W zdiagnozowaniu dziecka z autyzmem bardzo dużą rolę odgrywa wczesne rozpoznanie choroby i szybkie podjęcie leczenia. Wbrew pozorom często to nie rodzice, a nauczycielki w przedszkolu zwracają uwagę na problemy adaptacyjne dziecka w grupie przedszkolnej. W chwili zauważenia nieprawidłowości wychowawczynie powinny poinformować rodziców o zachowaniu dziecka. Zdarza się, że rodzice interpretują sposób zachowania dziecka jako zupełnie normalny lub też jako wyraz indywidualizmu malucha i zwyczajnie nie zdają sobie sprawy z zagrożeń, na jakie narażone jest ich dziecko. Obserwacja zachowania dziecka na tle grupy rówieśników może być dla nich bardzo pomocna.
Trzeba przy tym wiedzieć, że autyzm jest zaburzeniem spektralnym, co oznacza, że poszczególne objawy choroby mogą się objawić u chorujących w różnym stopniu i z różnym nasileniem. Autyzm może występować w postaci lekkiej, ale może również przybrać cięższą formę.
Dziecko w spektrum autyzmu źle znosi zmiany – w jego życiu ważna jest rutyna. Dlatego pierwsze miesiące w nowym środowisku mogą być dla niego szczególnie trudne. W przedszkolu zazwyczaj nawiązuje kontakt z jednym nauczycielem, źle reaguje na innych nauczycieli lub pojawienie się nowego wychowawcy.
Jak leczy się autyzm?
Autyzm nie jest chorobą w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, dlatego nie istnieje lek ani szybka metoda, która mogłaby go „wyleczyć”. Leczenie autyzmu polega przede wszystkim na terapii i wsparciu, które pomagają dziecku rozwijać umiejętności społeczne, komunikacyjne i poznawcze oraz lepiej funkcjonować w codziennym życiu.
Najczęściej stosowane metody to:
terapia behawioralna – oparta na stopniowym uczeniu dziecka nowych umiejętności i eliminowaniu zachowań utrudniających funkcjonowanie,
terapia logopedyczna – wspiera rozwój mowy, komunikacji i rozumienia języka.
Aby dotrzeć do dziecka, psychoterapeuta musi wykazać się z indywidualizowanym podejściem. W terapii dzieci z autyzmem wykorzystuje się wiele różne form leczenia, w tym:
muzykoterapię,
terapię behawioralną,
leczenie ruchem,
terapię wymuszonego kontaktu, zwaną holdingiem,
animaloterapię, w postaci dogoterapii i hipoterapii,
terapię zabawą,
indywidualną terapię psychologiczną,
indywidualną terapię logopedyczną,
hydroterapię.
Niezwykle ważna w leczeniu autyzmu u dzieci jest też terapia rodzinna. Pomaga ona nie tylko samym dzieciom, ale także rodzicom, którzy dzięki niej mogą lepiej zrozumieć swoje dziecko i nawiązać z nim, chociażby szczątkową więź emocjonalną.
W niektórych przypadkach lekarz psychiatra może włączyć farmakoterapię, jednak nie jest ona skierowana na sam autyzm, a raczej na objawy towarzyszące, takie jak lęk, nadpobudliwość czy zaburzenia snu.
Co czuje dziecko z autyzmem?
Dzieci ze spektrum autyzmu często odbierają świat w sposób inny niż ich rówieśnicy. Mogą być nadwrażliwe na bodźce – zwykły hałas, dotyk czy jaskrawe światło. W takich sytuacjach mogą czuć się zagubione, przeciążone i reagują płaczem, krzykiem lub wycofaniem się. Z drugiej strony, niektóre dzieci mogą mieć obniżoną wrażliwość i potrzebują silniejszych bodźców, by odczuwać je tak samo intensywnie jak inni.
W relacjach społecznych dziecko z autyzmem często doświadcza frustracji – chciałoby się porozumieć, ale nie zawsze wie, jak to zrobić. Brak zrozumienia ze strony otoczenia może prowadzić do poczucia samotności i odrzucenia. Jednocześnie wiele dzieci ze spektrum ma ogromną potrzebę bliskości, akceptacji i poczucia bezpieczeństwa, choć okazuje to w nietypowy i czasem niezrozumiały dla nas sposób.
Warto podkreślić, że autyzm nie oznacza braku uczuć. Dzieci autystyczne potrafią kochać, przywiązywać się i cieszyć tak samo mocno jak inne, ale wyrażają to inaczej. Dlatego empatia, cierpliwość i akceptacja ze strony dorosłych są kluczem do budowania relacji, które dadzą im poczucie zrozumienia i spokoju.
Dieta w autyzmie
Dodatkowo w wielu przypadkach konieczna jest specjalna dieta, ponieważ większość dzieci autystycznych nie trawi białka mleka (kazeina) i białka roślin (gluten) – które niestrawione mają szkodliwy wpływ na mózg, a w konsekwencji na zachowanie dziecka. Dlatego z jadłospisu chorych dzieci wyklucza się produkty mleczne i produkty zawierające gluten. Dieta eliminuje również słodycze, ze względu na powtarzające się grzybice układu pokarmowego. Rygorystyczne przestrzeganie diety przynosi jednak oczekiwane rezultaty – ograniczone menu wycisza objawy choroby oraz wspomaga rozwój dziecka (zwłaszcza w obszarze rozwoju mowy i w rozwoju społecznym – poprawia kontakty dziecka z otoczeniem).
współpraca: Anna Gilewska, specjalistka zarządzania ochroną zdrowia
