Co to znaczy, że dziecko jest nieślubne?
Dziecko nieślubne – znane również jako dziecko pozamałżeńskie – to termin odnoszący się do dzieci poczętych przez rodziców, którzy nie są w związku małżeńskim. Historycznie taki status bywał obciążony negatywnymi konotacjami i społecznymi uprzedzeniami, czego dowodzą określenia używane w przeszłości, takie jak „dzieci nieprawego łoża” czy „bękarty”. Sytuacja prawna również nie była najlepsza. Na przykład w Polsce w XIX wieku takie dzieci były wyłączane z dziedziczenia majątku ojca.
Dziś na szczęście takie ograniczenia zostały zniesione, a dzieci urodzone poza małżeństwem mają równe prawa. Potwierdzają to zarówno przepisy Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, jak i międzynarodowe regulacje, takie jak Europejska Konwencja o Statusie Prawnym Dziecka Pozamałżeńskiego.
Zgodnie z tym ostatnim dokumentem, każde dziecko urodzone poza małżeństwem ma zagwarantowane prawo do ustalenia swojego pochodzenia od matki na podstawie samego faktu urodzenia. Pochodzenie od ojca może zostać potwierdzone przez dobrowolne uznanie lub na drodze sądowej.
Ma również takie samo prawo w zakresie: utrzymania, dziedziczenia i ochrony prawnej jak dzieci urodzone w małżeństwie. Tak wygląda to w przepisach. Niemniej jednak w praktyce sytuacja prawna nieślubnych dzieci może być skomplikowana – zwłaszcza w przypadkach, gdy ojcostwo nie zostało formalnie uznane.
Przeczytaj również:
Rejestr ciąż – na czym polega, kiedy wchodzi w życie?
Nazwisko dzieci nieślubnych – dawniej i dziś
Ważną kwestią jest to, jakie nazwisko ma nosić dziecko urodzone w związku pozamałżeńskim. Ta sprawa na przestrzeni dziejów była różnorodnie wyjaśniana – łącznie z tym, że dziecko nieślubne (według ówczesnej terminologii) nie mogło nosić ani nazwiska ojca, ani matki, w myśl teorii, że nie wchodzi w skład żadnej rodziny.
Model przyjęty w roku 1964 zakładał, że dziecko nosi nazwisko męża matki, gdyż to on jest domniemanym ojcem – jeżeli tak nie było, należało to udowodnić. Nowelizacja Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego z 2008 roku jasno określa, że dziś to rodzice podejmują decyzję, jakie nazwisko nadać swojemu dziecku, a w razie niedokonania takiego wyboru – narzucone zostaje nazwisko dwuelementowe. Takie orzecznictwo jest wynikiem zrównania praw ojca i matki i równouprawnienia dzieci pozamałżeńskich.
Przeczytaj również:
Przemoc ekonomiczna – czym jest, jak się objawia, co robić?
Jak nazywano dzieci urodzone bez ślubu rodziców?
Dzieci urodzone bez ślubu rodziców były dawniej nazywane terminami, które często miały pejoratywny wydźwięk. Określenia te odzwierciedlały ich status społeczny i prawny. W średniowieczu na przykład mówiono o nich jako o „dzieciach z nieprawego łoża” lub „dzieciach z nieczystego łoża”. Nie trzeba chyba dodawać, że pozbawione były one pełnoprawnego miejsca w strukturze społecznej – nie miały chociażby prawa do nazwiska ojca czy do dziedziczenia majątku. W późniejszych epokach – takich jak renesans czy oświecenie – pojawiały się terminy: „dzieci z niedobrego łoża” czy „dzieci z niepoczciwego łoża”.
W czasach nowożytnych w polskim prawodawstwie stosowano określenia: „dzieci naturalne”, zapożyczone z Kodeksu Napoleona oraz „dzieci z nieprawego łoża”. Z czasem – w miarę postępującej zmiany postawy i społecznej akceptacji wolnych związków – termin „dzieci nieślubne” stał się powszechny. Obecnie jest najczęściej stosowany i pozbawiony negatywnego wydźwięku.
Prawa dzieci nieślubnych
Dzieci urodzone poza małżeństwem mają w Polsce pełne prawa, takie same jak dzieci poczęte i urodzone w przypieczętowanym małżeńskim węzłem związku. Pochodzenie od matki jest automatycznie potwierdzane na podstawie aktu urodzenia, natomiast ustalenie ojcostwa wymaga uznania lub orzeczenia sądu. W przypadku gdyby ojcostwo nie zostało formalnie uznane, matka może wnioskować o jego ustalenie przed sądem. To daje dziecku prawo do: nazwiska ojca, dziedziczenia oraz alimentów.
W polskim Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym dzieci nieślubne mają prawo do alimentów od obojga rodziców. Oznacza to, że matka i ojciec mają takie same obowiązki wobec dziecka, jak gdyby pochodziło ono z małżeństwa. Ponadto dzieci te mają prawo do dziedziczenia po obu rodzicach oraz członkach ich rodzin na równi z dziećmi małżeńskimi.
Nie zawsze jednak wszystko wygląda tak kolorowo. Dzieci nieślubne mogą napotykać trudności związane z dostępem do informacji o swoim pochodzeniu. Jest też większe prawdopodobieństwo, że w przypadku rozstania rodziców dziecko będzie miało niewielką lub wręcz żadną relację z ojcem. A to już może rzutować na dorosłe życie – nie tylko w oczywistym, ale i psychologicznym aspekcie.
Świadczenia na dziecko ze związku nieformalnego
Rodzice żyjący w związkach nieformalnych mają takie samo prawo do świadczeń finansowych na dzieci jak prawowite małżeństwa. Dotyczy to, m.in.:
becikowego,
zasiłku rodzinnego z dodatkami,
tzw. Kosiniakowego,
programu 800+.
Zasiłek macierzyński przysługuje osobom korzystającym z urlopów: macierzyńskiego, ojcowskiego lub rodzicielskiego, jeśli spełniają wymogi ubezpieczeniowe. Jednorazowe becikowe w wysokości 1000 zł mogą otrzymać rodzice, jeśli dochód na osobę w rodzinie nie przekracza 1922 zł netto. Zasiłek rodzinny dostępny przy dochodzie poniżej 674 zł (lub 764 zł w przypadku dziecka niepełnosprawnego) wynosi od 95 zł do 135 zł miesięcznie, a dodatki obejmują świadczenia na: urodzenie dziecka, wychowywanie w rodzinie wielodzietnej czy dodatkowy zastrzyk gotówki przed rozpoczęciem roku szkolnego.
Jest jednak pewne ograniczenie – osoby w związkach nieformalnych nie mogą wspólnie rozliczać podatków ani korzystać z ulgi dla osób samotnie wychowujących dzieci.
Nieślubne dzieci a trudności w ustaleniu ojcostwa
Aby zabezpieczyć prawa dziecka, konieczne jest ustalenie ojcostwa. W przypadku dobrowolnego uznania ojciec może to zrobić w Urzędzie Stanu Cywilnego lub przed sądem. Najlepiej dokonać tego jeszcze przez narodzinami potomka. Wystarczy zgłosić się z: matką dziecka, dowodem osobistym oraz kartą ciąży do USC i złożyć oświadczenie o uznaniu ojcostwa. Kobieta potwierdza ten fakt przed urzędnikiem i to koniec procedury. W sytuacji kiedy nie możecie pójść razem, to tata najpierw powinien uznać dziecko, a mama ma wtedy 3 miesiące na potwierdzenie tego uznania. Jeśli chcecie zrobić to już po porodzie, najlepiej dokonać tego podczas rejestracji dziecka (jest na to 21 dni).
Co jednak jeżeli mężczyzna odmawia? Zdarza się tak np. kiedy nie jest on pewny wierności swojej partnerki.
takiej sytuacji matka ma prawo wnieść sprawę do sądu. Zleci on wtedy wykonanie testów DNA, a te są decydującym dowodem w sprawie i pozwalają jednoznacznie określić biologiczne pokrewieństwo.
Warto tu wtrącić, że ojciec dziecka nie może odmówić uznania go, jeśli takie działanie byłoby sprzeczne z najlepszym interesem dziecka.
Jest jeszcze inny problem. Prawo stanowi, że jeżeli kobieta jest nadal zamężna lub od owdowienia lub rozwodu nie minęło więcej niż 300 dni, jej dziecko zostanie z marszu uznane również za dziecko jej ówczesnego męża. Nawet gdy biologicznym ojcem jest inny mężczyzna. Da się tego uniknąć, ale wymaga to uruchomienia sądowej procedury zaprzeczenia ojcostwa męża matki.
Dzieci nieślubne a dziedziczenie
Dzieci nieślubne dziedziczą na takich samych zasadach jak dzieci małżeńskie – oczywiście o ile ojcostwo zostało formalnie ustalone. W przypadku braku uznania, dziecko może zostać wyłączone z prawa do spadku po ojcu i wywalczenie czegokolwiek będzie wymagało interwencji sądowej.
To kolejny przykład na to, że zadbanie o ustalenie ojcostwa jest takie ważne. Konflikty między spadkobiercami mogą prowadzić do długotrwałych procesów sądowych. Dlatego warto zadbać o dopełnienie wszystkich formalności w stosownym czasie i najlepiej sporządzić testament, który jasno określa prawa dziecka do majątku.
W praktyce mogą bowiem występować problemy – zwłaszcza gdy majątek spadkodawcy obejmuje: nieruchomości, przedsiębiorstwa lub inne skomplikowane aktywa.
Konflikty między spadkobiercami mogą prowadzić do długotrwałych procesów sądowych. Dlatego warto zadbać o dopełnienie wszystkich formalności w stosownym czasie i najlepiej sporządzić testament, który jasno określa prawa dziecka do majątku.
Psychologiczne i społeczne aspekty życia dzieci nieślubnych
Stresującym i degradującym emocjonalnie czasem może być moment ustalania ojcostwa – szczególnie w przypadku gdy występuje się o to w późniejszym czasie, kiedy dziecko jest już w pełni świadome. Jeżeli ojciec odmawia uznania, dziecko może się czuć porzucone lub niedoceniane.
Często stają też w obliczu różnych psychologicznych i społecznych wyzwań, które mogą wpływać na ich rozwój i życie codzienne (mogą np. pojawić się problemy z poczuciem własnej wartości czy tożsamości). W społeczeństwie, gdzie tradycyjne wartości rodzinne są nadal dominujące, dzieci urodzone poza małżeństwem mogą być postrzegane jako gorsze lub mniej wartościowe. Bywa to jeszcze czasem widoczne w małych, wiejskich społecznościach i skutkuje izolacją oraz trudnościami w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami.
Choć prawa dzieci nieślubnych są w pełni zagwarantowane, to mogą one nadal doświadczać stygmatyzacji.
Dane statystyczne wskazują, że w niektórych regionach Europy (zwłaszcza w krajach o silnych tradycjach religijnych – jak Polska) dzieci nieślubne wciąż są postrzegane przez część społeczeństwa w sposób stygmatyzujący. Według badań z 2020 roku ok. 15% dzieci urodzonych poza małżeństwem doświadczyło trudności w relacjach społecznych z powodu swojego statusu. I to wszystko mimo tego, że co 4. dziecko w Polsce rodzi się w wolnym związku.
