Insulinooporność – przyczyny, jak się objawia, jak leczyć? Insulinooporność u dzieci i kobiet w ciąży

Czym jest insulinooporność?

Insulinooporność (IO lub z ang. insulin resistance – IR) to stan, kiedy obserwujemy w naszym organizmie upośledzoną odpowiedź biologiczną poszczególnych tkanek na działanie insuliny.

Pomimo jej obecności we krwi, poszczególne komórki tkanek obwodowych nie otwierają kanałów, którymi glukoza wnika do ich wnętrza. W efekcie trzustka otrzymuje sygnał, by produkować większe ilości insuliny, co prowadzi do hiperinsulinemii. Z czasem jednak i ta kompensacja staje się niewystarczająca, czego efektem jest zaburzona gospodarka węglowodanowa i rozwój takich schorzeń, jak chociażby cukrzyca typu 2.

A czym w ogóle jest insulina? Insulina to hormon produkowany przez komórki beta wysp trzustkowych, którego główną rolą jest utrzymywanie odpowiedniego poziomu glukozy w krwioobiegu. Wraz z glukagonem reguluje ona transport glukozy do wszystkich komórek organizmu, inicjuje odkładanie glikogenu w mięśniach szkieletowych i wątrobie, a także pobudza lipogenezę i syntezę białek. Zarówno niedobór, jak i nadmiar insuliny mogą doprowadzić do zaburzenia metabolizmu glukozy i rozwoju poważnych schorzeń, jak chociażby cukrzycy.

Jakie są przyczyny insulinooporności?

Skąd bierze się insulinooporność? Do głównych czynników ryzyka jej rozwoju należą:

• czynniki genetyczne – w tym przypadku trzustka syntetyzuje insulinę o nieprawidłowej budowie, co uniemożliwia jej właściwe połączenie się z receptorami insulinowymi na powierzchni tkanek;
• zbyt wysokie stężenie w organizmie hormonów hamujących działanie insuliny – kortyzolu, glukagonu, hormonów tarczycy, hormonu wzrostu, parathormonu czy androgenów;
• nadmiar tkanki tłuszczowej u osób z nadwagą i otyłością – w tym przypadku obserwuje się zwiększone uwalnianie do krwi wolnych kwasów tłuszczowych, które są wykorzystywane przez organizm jako alternatywne źródło energii. W efekcie w krwioobiegu zwiększa się stężenie glukozy, a trzustka otrzymuje sygnał, że należy zwiększyć produkcję insuliny;
• przyjmowanie niektórych leków – diuretyków, antykoncepcji hormonalnej, glikokortykosteroidów;
• płeć – ze względu na korelację między insulinoopornością a otyłością brzuszną występuje ona częściej u mężczyzn;
• wiek – z wiekiem ryzyko wzrasta;
• nieprawidłowa dieta – obfitująca w węglowodany proste i tłuszcze;
• brak aktywności fizycznej;
• ciąża;
• alkohol i palenie tytoniu.

Objawy insulinooporności

W początkowych etapach insulinooporność często ma charakter utajony i nie daje żadnych wyraźnych objawów. Odpowiedzialne jest za to zwiększenie produkcji insuliny przez trzustkę, które przez pewien czas pozwala na utrzymanie w krwioobiegu prawidłowej glikemii, pomimo zmniejszonej wrażliwości tkanek na jej działanie.

Objawy insulinooporności są mało specyficzne i często zbliżone do tych, które obserwowane są u pacjentów z cukrzycą (jedne i drugie wynikają z zaburzonej gospodarki węglowodanowej).

Są to między innymi:

• uczucie przewlekłego zmęczenia i wzmożona senność w ciągu dnia, zwłaszcza po posiłku,
• trudności ze snem w nocy,
• zwiększona podatność na infekcje,
• bóle głowy,
• zaburzenia koncentracji,
• „wilczy” głód po posiłku,
• zwiększony apetyt na słodycze,
• poliuria,
• zaburzenia miesiączkowania,
• problemy z płodnością,
• intensywne pocenie się,
• wzrost wagi i problemy z utratą dodatkowych kilogramów pomimo zmiany nawyków żywieniowych i diety.

Jednym z nielicznych, charakterystycznych objawów w przypadku insulinooporności, jest tzw. brzuch insulinowy. Mamy z nim do czynienia w sytuacji, kiedy to insulinooporność rozwinęła się przed problemami z nadmiernymi kilogramami. Otyłość brzuszna i związana z nią tzw. tkanka tłuszczowa trzewna zwiększają syntezę cytokin prozapalnych, co skutkuje rozwojem przewlekłego stanu zapalnego. Jest ona również uznawana za czynnik sprzyjający rozwojowi zespołu metabolicznego.

Powikłania i konsekwencje insulinooporności

Insulinooporność dość mocno obciąża samą trzustkę, co z czasem wywołuje u pacjenta nieprawidłową tolerancję glukozy, a w efekcie rozwój cukrzycy typu 2. Ponadto, jak już wspomnieliśmy, insulinooporność nie jest odrębną jednostką chorobową, ale wchodzi w skład tzw. zespołu metabolicznego.

Wraz z nią u pacjenta występować więc mogą:

• nadciśnienie tętnicze,
• rogowacenie ciemne (zaciemnienie skóry w okolicy szyi, dłoni oraz pach),
• dyslipidemia aterogenna (hipertriglicerydemia i podwyższone stężenie cholesterolu LDL),
• dna moczanowa (zwiększone stężenie kwasu moczowego),
• otyłość brzuszna,
• obturacyjny bezdech senny,
• choroba zwyrodnieniowa stawów,
• zespół policystycznych jajników (PCOS),
• niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby.

Insulinooporność u kobiet w ciąży

Dlaczego ciąża jest wymieniana jako jeden z czynników ryzyka rozwoju insulinooporności? Ma to związek z ogromnymi zmianami hormonalnymi, jakie zachodzą w organizmie kobiety. W tym szczególnym okresie wzrasta między innymi synteza estrogenów, kortyzolu oraz laktogenu łożyskowego, które wykazują działanie antagonistyczne do insuliny.

Jeżeli jednak w jej wyniku dochodzi w organizmie kobiety do hiperglikemii i rozwoju cukrzycy ciążowej, staje się ona zagrożeniem zarówno dla niej, jak i dla rozwijającego się płodu. Mówimy wtedy o tzw. insulinooporności patologicznej, która może zwiększać ryzyko powikłań ciążowych i okołoporodowych (m.in. stanu przedrzucawkowego, makrosomii płodu czy porodu przedwczesnego). Konieczna jest wtedy przede wszystkim konsultacja z diabetologiem, który zadba o odpowiednią modyfikację diety i wdroży odpowiednie leczenie.

Co sprzyja rozwojowi patologicznej insulinooporności u ciężarnej? To przede wszystkim:

• nadwaga i otyłość,
• wiek powyżej 35 lat,
• cukrzyca typu 2 w wywiadzie rodzinnym,
• nadciśnienie tętnicze,
• makrosomia płodu lub cukrzyca ciążowa we wcześniejszych ciążach.

Insulinooporność u dzieci

Choć insulinooporność kojarzona jest głównie z pacjentami w średnim i starszym wieku, ostatnimi czasy coraz częściej diagnozowana jest ona wśród dzieci i młodzieży. W przypadku najmłodszych pacjentów jej objawy są tak naprawdę tożsame z tymi, które obserwujemy u osób dorosłych.

Jakie objawy mogą więc świadczyć o insulinooporności u dzieci?

• Ciągłe osłabienie i zmęczenie,
• problemy z koncentracją,
• rozdrażnienie,
• wzmożona senność po posiłkach,
• ciągły apetyt na słodycze,
• nadmierny przyrost masy ciała,
• bóle głowy,
• bóle stawów,
• rogowacenie ciemne.

Pojawiająca się w tak młodym wieku insulinooporność prowadzi do zwiększonego ryzyka zachorowania w przyszłości na:

• nadciśnienie tętnicze,
• cukrzycę typu 2,
• PCOS,
• dyslipidemię aterogenną,
• miażdżycę i inne choroby układu sercowo-naczyniowego,
• zespół bezdechu sennego.

Jak diagnozuje się insulinooporność?

Diagnostyka insulinoopornośc opiera się w dużej mierze na zgłaszanych objawach oraz badaniach laboratoryjnych. Wykorzystywane są między innymi takie metody diagnostyczne, jak:

• metoda HOMA – na podstawie stężenia glukozy i insuliny we krwi na czczo oblicza się wskaźnik HOMA-IR. Jeżeli wynosi on więcej niż 2,5, świadczy to o insulinooporności;
• metoda klamry metabolicznej – uznawana obecnie za metodę referencyjną – polega na jednoczesnym podawaniu pacjentowi kroplówek z glukozą i zmienną ilością insuliny oraz monitorowanie ich stężeń w krwioobiegu.
• oznaczenie stężenia glukozy we krwi na czczo,
• doustny test tolerancji glukozy,
• oznaczenie peptydu C – jego zwiększony poziom jest równoznaczny z podwyższonym poziomem insuliny u pacjentów z insulinoopornością i cukrzycą typu 2.

Leczenie insulinooporności – jak wygląda?

Jeżeli chodzi o leczenie, insulinooporność w dużej mierze można wyeliminować za pomocą metod niefarmakologicznych. Pomocne w zwiększaniu wrażliwości tkanek na działanie insuliny są zwłaszcza:

• odpowiednia zmiana diety – bazująca na produktach o niskim indeksie glikemicznym, np. dieta śródziemnomorska;
• regularna aktywność fizyczna – minimum 150 minut tygodniowo, o umiarkowanej intensywności. Zaleca się, by aktywność fizyczna miała miejsce po posiłku;
• normalizacja masy ciała i redukcja tkanki tłuszczowej;
• rezygnacja z takich używek, jak papierosy czy alkohol;
• unikanie leków o działaniu diabetogennym, np. sterydów.

W terapii insulinooporności istotne jest też regularne monitorowanie naszej gospodarki węglowodanowej, by jak najwcześniej wykryć jakiekolwiek nieprawidłowości.

Jeżeli chodzi o leczenie farmakologiczne, podstawowym preparatem jest w tym przypadku metformina, która może przyczynić się do redukcji masy ciała. Stosowana jest ona jednak głównie u osób starszych, ze znaczną otyłością i u kobiet z przebytą cukrzycą ciążową. Istnieją również badania wskazujące korzystny wpływ suplementacji maślanem sodu na wrażliwość tkanek na insulinę.