Niepłodność – definicja
Niepłodność definiuje się jako brak możliwości uzyskania ciąży przez parę mimo regularnego współżycia seksualnego co najmniej 3–4 razy w tygodniu, bez stosowania jakichkolwiek środków antykoncepcyjnych, przez okres co najmniej 12 miesięcy. Jeszcze kilka lat temu Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) za niezbędny czas starań się o dziecko aż do rozpoznania niepłodności uznała 2 lata. Definicja uległa zmianie, gdyż udowodniono, że po roku regularnych stosunków seksualnych 80% kobiet poniżej 40. roku życia z sukcesem zachodzi w ciążę w przeciwieństwie do 2 roku starań, gdzie odsetek powodzeń stanowi już tylko kilka procent.
Szacuje się, że problem niepłodności dotyczy aż ok. 15–17% par w wieku rozrodczym, przy czym w Polsce problem ten dotyka ponad milion małżeństw.
W 35% przyczyny niepłodności leżą po stronie mężczyzny i w takim samym odsetku są po stronie kobiety. W 10% przypadków za przyczynę braku możliwości uzyskania ciąży odpowiedzialni są oboje z partnerów. Jeśli wśród dwójki partnerów nie da się ustalić, po której ze stron jest problem z płodnością, mówi się wtedy o niepłodności idiopatycznej, która dotyczy aż 20% par bezskutecznie starających się o potomstwo.
Wyróżnia się 2 rodzaje niepłodności:
Sterilitas – niemożność uzyskania ciąży.
Infertilitas – niemożność donoszenia ciąży.
Wyróżnia się też niepłodność pierwotną, gdy problem z zajściem w ciążę pojawia się podczas starań o pierwsze dziecko, oraz niepłodność wtórną – para miała już dziecko, ale nie jest w stanie począć drugiego potomka.
Przeczytaj również:
Niedrożność jajowodów – czym jest, jak się objawia, leczenie
Niepłodność i bezpłodność – różnice
Chociaż te 2 wyrazy w języku potocznym bywają używane zamiennie, to jest to błąd, ponieważ nie są one tożsame. Bezpłodność inaczej zwana „niepłodnością całkowitą” to stan permanentnej niezdolności do posiadania dziecka. Natomiast mówiąc o niepłodności, zwykle ma się na myśli tę bezpłodność względną (subpłodność), która jest stanem przejściowym potencjalnie wyleczalnym i dającym szansę na posiadanie potomstwa w przyszłości.
Aby określić przyczynę trudności z zajściem w ciążę, konieczne jest przeprowadzenie kompleksowej diagnostyki.
Pierwszy krok to wizyta u lekarza mająca na celu zebranie szczegółowego wywiadu lekarskiego na temat: stylu życia partnerów, ich chorób współistniejących i zabiegów operacyjnych w przeszłości, aktywności seksualnej oraz regularności cykli miesiączkowych kobiety.
Następnie wykonywane są badania narządów rodnych, zarówno fizykalne, jak i obrazowe z wykorzystaniem USG lub innych metod obrazowania takich jak np. rezonans magnetyczny. W razie potrzeby sięga się także po metody endoskopowe, które umożliwiają wykrycie nieprawidłowości we wnętrzu macicy lub jamy brzusznej, takich jak: polipy, guzy czy zrosty.
Kolejnym element stanowią badania laboratoryjne obejmujące ocenę gospodarki hormonalnej. U kobiet i mężczyzn sprawdza się, m.in.: poziom testosteronu, prolaktyny, tyreotropiny (TSH), hormonów gonadotropowych (FSH i LH) oraz prolaktyny. Badania kobiet dodatkowo poszerza się o zmierzenie stężenia hormonu antymüllerowskiego (AMH) i progesteronu. Często zlecane są także badania w kierunku infekcji narządów płciowych oraz badania genetyczne oceniające kariotyp, czyli liczbę i jakość chromosomów w komórkach rozrodczych.
Podstawowym badaniem w diagnostyce niepłodności męskiej jest badanie nasienia, które pozwala ocenić: liczbę, budowę i ruchliwość plemników. Mężczyźni muszą wykonać przynajmniej jedno takie badanie, a w przypadku odchyleń od normy jakości plemników w próbce – powtórne badanie powinno nastąpić po miesiącu.
Przyczyny niepłodności
Przyczyny niepłodności mogą być żeńskie lub męskie.
Najczęściej niepłodność u kobiet wywołana jest dysfunkcją jajników, a dokładniej zaburzenia owulacji lub też przedwczesna niewydolność jajników.
Do nieprawidłowego przebiegu jajeczkowania przyczynić się mogą nieprawidłowości w obrębie podwzgórza i przysadki (zaburzenia hormonalne), czyli narządów odpowiedzialnych za wydzielanie hormonów gonadotropowych oraz prolaktyny mających bezpośredni wpływ na dojrzewanie komórek jajowych.
Może się zdarzyć również tak, że o ile gonadotropiny będą wydzielane w sposób prawidłowy, to jajniki jako narządy dla nich docelowe mogą na nie reagować. Stan taki określa się mianem „niewydolności jajników”.
Drugą co do częstości przyczyną zaburzeń płodności damskiej są nieprawidłowości w zakresie budowy i funkcji jajowodów (np. niedrożność jajowodów). Mogą one być spowodowane: procesami zapalnymi w obrębie przydatków, guzami lub zrostami po przebytych operacjach w obrębie jamy brzusznej.
Zmiany uniemożliwiające zajście lub utrzymanie ciąży często występują również w jamie macicy, są to np.: polipy, zrosty, mięśniaki. Do tej grupy zalicza się także wady wrodzone macicy. Najczęstsza z nich, czyli przegroda macicy, jest częstym czynnikiem sprawczym poronienia.
Niemożność zajścia w ciążę (rzadko) powoduje też nieprawidłowa wydzielina szyjkowa, w której dochodzić może do zlepiania się plemników lub ich całkowitego unieruchomienia.
Mówiąc o przyczynach bezpłodności damskiej, nie można zapominać także o endometriozie, która może dysregulować funkcję każdego z narządów rodnych kobiety z osobna lub wpływać np. na zaburzenia owulacji i pracy jajowodów jednocześnie.
W przypadku mężczyzn najczęstszą przyczyną niepłodności są zaburzenia nasienia dotyczące: liczby, ruchliwości lub budowy plemników, które najczęściej wynikają z pierwotnych problemów spermatogenezy w jądrach. Czasami mają one podłoże genetyczne – na przykład w zespole Klinefeltera, choć często nie udaje się ustalić jednoznacznej przyczyny.
Oprócz tego niepłodność u mężczyzn – podobnie jak u kobiet – może wynikać z nieprawidłowej pracy narządów produkujących hormony, które regulują prace jąder, takich jak: podwzgórze, przysadka, tarczyca czy nadnercza.
Do uszkodzenia jąder może dojść w wyniku ich fizycznego urazu, może się przyczynić do tego choroba jąder (zapalenia lub nowotworów), a także przez nadmierne przyjmowania sterydów anabolicznych lub leków upośledzających przebieg spermatogenezy. Mężczyzna może stać się niepłodny również w efekcie leczenia systemowego nowotworów chemioterapią lub naświetlania radioterapią okolicy miednicy i krocza.
Przeczytaj również:
Poronienia nawykowe (nawracające) – przyczyny, badania, leczenie
Jak styl życia wpływa na starania o dziecko?
Obecnie coraz częściej zdarza się, że przyczyna niepłodności wtórnej i pierwotnej tkwi w stylu życia. Kobiety z wielu względów coraz później decydują się na pierwszą ciążę, po ukończeniu studiów, zrealizowaniu kariery zawodowej, w momencie, kiedy fizjologicznie zmniejszają się już zdolność do rozrodu i powoli rozwijają się zmiany zmierzające do przekwitania.
Trudności z zajściem w ciążę pojawiają się szczególnie po 30. roku życia. Nie bez znaczenia pozostaje również narażenie na stres – zwłaszcza przewlekły, w pracy lub w domu. Niekorzystny wpływ na płodność ma również palenie papierosów oraz alkohol.
Problemy z zajściem w ciążę mogą wynikać ponadto z nieprawidłowej masy ciała – obecnie obserwuje się w Polsce wzrost częstości występowania otyłości, która również wpływa niekorzystnie na starania o dziecko. Należy jednak pamiętać, że negatywny wpływ na płodność ma także niedożywienie.
Zarówno w przypadku niepłodności wtórnej, jak i niepłodności pierwotnej, ważne jest zatem wprowadzenie zdrowego stylu życia: odpowiednio zbilansowanej diety, aktywności fizycznej, unikanie niepotrzebnego stresu oraz, w miarę możliwości, wczesna decyzja o posiadaniu potomka.
Przeczytaj również:
Ciąża urojona – przyczyny, objawy, leczenie
Niepłodność – sposoby leczenia
Jak już wcześniej wspomniano w leczeniu niepłodności podstawą powinna być przede wszystkim zmiana stylu życia partnerów starających się o dziecko polegająca na redukcji nadmiernej masy ciała każdego z nich, ponieważ tkanka tłuszczowa jest aktywna hormonalnie i rozregulowuje pracę narządów rodnych. Konieczne jest też zaniechanie używek. Mają udowodniony naukowo negatywny wpływ na jakość nasienia, a także obniżają rezerwę jajnikową i zaburzają cykl menstruacyjny.
Oprócz zmiany stylu życia do dyspozycji lekarzy pozostaje leczenie:
Farmakologiczne. U obu płci w przypadku niedoborów hormonalnych można je substytuować z zewnątrz. Mogą to być np. substytuty hormonów: gonadotropowych, tarczycy lub testosteronu. Niektóre z nich mogą pomóc wywołać owulację lub wspomóc produkcje plemników. Jeśli u kobiety lub mężczyzny problemem odpowiedzialnym za niepłodność jest hiperprolaktynemia, należy włączyć do leczenia leki obniżające poziom prolaktyny w organizmie. Farmakoterapią leczyć można także wytrysk wsteczny będący jedną z przyczyn zajądrowych niepłodności męskiej.
Chirurgiczne. W leczeniu u kobiet wykonuje się zabiegi: udrażniające jajowody, korygujące wady macicy lub usuwające ogniska endometriozy. U mężczyzn zabiegi z zakresu chirurgii bywają stosowane między innymi przy żylakach powrózka nasiennego.
Z wykorzystaniem technik wspomaganego rozrodu – gdy inne metody zawodzą, stosuje się inseminację domaciczną (IUI) lub zapłodnienie pozaustrojowe (IVF). W Polsce z roku na rok rośnie liczba wykonywanych procedur in vitro, co świadczy o ich skuteczności.
Przeczytaj również:
Ciąża a wiek biologiczny matki
Jak długo leczy się niepłodność?
Czas leczenia niepłodności jest bardzo zróżnicowany i zależy od: przyczyny problemu, wieku pacjentów oraz wybranej metody terapeutycznej. U części par udaje się uzyskać ciążę po kilku miesiącach od momentu zmiany stylu życia lub wdrożenia leczenia farmakologicznego bądź chirurgicznego. W innych przypadkach proces może trwać kilka lat – zwłaszcza jeśli konieczne jest zastosowanie metod wspomaganego rozrodu.
Ważne jest, aby pacjenci pozostawali pod stałą opieką specjalistów – ginekologa, urologa i psychologa. Leczenie niepłodności wymaga cierpliwości i często wielospecjalistycznego podejścia.