Dojrzałość emocjonalna u dziecka – czym jest i jak ją rozwijać?

Rozwój emocjonalny — co to jest?

Definicja rozwoju emocjonalnego mówi o tym, że składa się on z wielu procesów, które umożliwiają tworzenie powiązań między systemem emocjonalnym a pozostałymi systemami, takimi jak system poznawczy, percepcyjny czy fizjologiczno-popędowy. Aby człowiek mógł rozwijać się prawidłowo, wszystkie te systemy muszą współgrać, a ich rozwój musi przebiegać harmonijnie. W trakcie rozwoju powiązania między poszczególnymi systemami zaczynają się nasilać, a co za tym idzie, nasilają się zależności między emocjami a funkcjonowaniem pozostałych procesów psychicznych. Człowiek zaczyna uświadamiać sobie swoje uczucia, a także ich powiązanie z procesami poznawczymi. Świadomość ta z kolei pomaga rozwijać samokontrolę, sterować uwagą, a także hamować zachowania behawioralne. W wyniku tego zachowania poszczególnych jednostek przestają być impulsywne, instynktowne, a zaczynają być kontrolowane i świadome.

Zobacz też: Czym jest syndrom jedynaka?

Dojrzałość emocjonalna – czym jest?

Dojrzałość emocjonalna według teorii jest to „zdolność do funkcjonowania w sytuacjach trudnych […], zmiany własnej osobowości, radzenia sobie z napięciami i niepokojami, emocjami negatywnymi, […] większa zdolność do dawania niż brania, życie w zgodzie z innymi, brak nadmiernej reakcji na sytuacje wywołujące lęk, stres, […] akceptacja porażek i słabości bez poczucia klęski”. Dzięki dojrzałości emocjonalnej człowiek może uczestniczyć aktywnie w życiu społecznym i wchodzić w interakcje z innymi. Dojrzałość emocjonalna pomaga nam odróżniać dobro od zła, wczuwać się w uczucia innych (empatia), być uczciwym, przestrzegać zasad moralnych, współpracować w grupie, a także rozwiązywać pojawiające się na naszej drodze problemy. Aby osiągnąć pełną dojrzałość emocjonalną, potrzeba wielu lat pracy nad sobą.

Kluczem jednak do tego, aby było to w ogóle możliwe, jest to, jak zacznie się ona kształtować we wczesnym dzieciństwie. Jeżeli na tym etapie dojdzie do poważnych zakłóceń w sferze emocjonalnej dziecka, może to być powodem problemów w osiągnięciu dojrzałości emocjonalnej, a co za tym idzie – problemów w życiu społecznym. Dojrzałość emocjonalna kształtuje się pod wpływem różnego rodzaju czynników społeczno-wychowawczych. Ma na nią wpływ zarówno najbliższa rodzina, jak i rówieśnicy oraz nauczyciele.

Niedojrzałość emocjonalną bardzo łatwo zauważyć. Dziecko z problemami na tle emocjonalnym jest bardzo drażliwe, wybuchowe, często popada w konflikty, łatwo się złości i płacze z błahych powodów. Może też wykazywać nadmierną lękliwość, nadwrażliwość oraz brak pewności siebie.

Przeczytaj również: Uważny rodzic – czyli jaki?

Co wpływa na rozwój emocjonalny dzieci?

Jak już wspomniano, rozwój emocjonalny dzieci w dużej mierze uzależniony jest od otoczenia. Rodzina, znajomi, nauczyciele, jednym słowem – osoby, z którymi dziecko dużo przebywa, wpływają na jego rozwój emocjonalny. Mogą one mieć wpływ pozytywny — ułatwiać wyrażanie emocji, wspierać w ich rozumieniu i kontrolowaniu. Z drugiej jednak strony, otoczenie może również wpływać negatywnie na rozwój dojrzałości emocjonalnej dziecka. Negowanie emocji, karanie za ich wyrażanie, agresja, brak empatii i odpowiedzi na trudne emocje mogą prowadzić do poważnych zaburzeń w rozwoju emocjonalnym młodego człowieka. Te z kolei mocno odbijają się na jego dorosłym życiu.

Etapy rozwoju dojrzałości emocjonalnej u dziecka

Emocje towarzyszą nam już od pierwszych dni życia. Jak już wspomniano, początkowo są one jednak kierowane przez instynkty i potrzeby fizjologiczne. Z tego właśnie powodu niemowlęta płaczą, gdy są głodne, jest im zimno czy mają mokrą pieluszkę. Potrzebują bliskości rodziców, która daje im poczucie bezpieczeństwa. Ich emocje są więc ściśle związane z potrzebami psychofizycznymi. Wraz z wiekiem i opanowywaniem nowych umiejętności oraz rozwojem zdolności poznawczych dziecko zaczyna panować nad swoimi reakcjami i emocjami. Jednak u kilkulatków wciąż nie możemy mówić jeszcze o dojrzałości emocjonalnej.

Sprawdź też: Czym jest pozytywna dyscyplina?

Dojrzałość emocjonalna w wieku przedszkolnym

Sfera emocjonalna u dzieci w wieku przedszkolnym charakteryzuje się dużym dynamizmem i zmiennością. Pojawiające się w tym okresie emocje bywają niezwykle silne, a jednocześnie trwają stosunkowo krótko i łatwo ulegają diametralnym zmianom. Przedszkolak może w jednej chwili zanosić się płaczem, a już po kilku minutach płakać, ale ze śmiechu. Emocje, które dominują w wieku przedszkolnym, to smutek, radość, złość, gniew, szczęście. Dzieci w tym wieku nie potrafią ich ukrywać, a tym bardziej nad nimi panować. Wyrażają je więc bardzo żywo, używając do tego całego ciała.

Wraz z wiekiem przedszkolaki coraz lepiej radzą sobie z nazywaniem emocji, kontrolowaniem ich, a także z dostrzeganiem i nazywaniem emocji innych dzieci. W tym momencie rodzą się początki empatii. To bardzo ważne, aby przedszkolaki miały zapewnioną swobodę w wyrażaniu emocji, a także, aby pomagać im nazywać te emocje, rozmawiać o nich z dziećmi i wspierać je podczas przeżywania tych trudnych. W tym wieku nie możemy wymagać od dziecka, że będzie panowało nad swoimi emocjami. Co więcej, nie powinniśmy nawet próbować tego robić. Nie należy negować emocji dziecka, bagatelizować ich czy ignorować. To bardzo ważny etap w kształtowaniu dojrzałości emocjonalnej. Ucząc dziecko przeżywania różnych uczuć, pomagając mu je nazywać, radzić sobie z nimi i rozumieć, dajemy mu ogromnie ważną lekcję na przyszłość.

To też może Cię zainteresować: Parentyfikacja – objawy parentyfikacji u dziecka

Dojrzałość emocjonalna dzieci wczesnoszkolnych i w starszym wieku szkolnym

Dojrzałość emocjonalna w późnym dzieciństwie, czyli okresie wczesnoszkolnym oraz starszym wieku szkolnym zaczyna kształtować się coraz lepiej. W młodszym wieku szkolnym dzieci wykazują coraz lepszą umiejętność różnicowania swoich stanów emocjonalnych. Ponadto, potrafią one rozpoznawać, oceniać, a nawet rozumieć emocje innych. Emocje, które przeżywają dzieci w wieku wczesnoszkolnym, najczęściej wynikają z ich własnych działań, a także są wynikiem relacji z innymi oraz różnych sytuacji. Dzieci w tym wieku zaczynają uświadamiać sobie emocje złożone oraz ambiwalentne. Stają się też coraz bardziej stabilne uczuciowo, a także coraz lepiej radzą sobie z panowaniem nad swoimi emocjami. Na tym etapie rozwoju dojrzałości emocjonalnej najbliższe otoczenie odgrywa dla nich kluczową rolę.

Zobacz też: Od jakiego wieku można zostawiać dziecko samo w domu?

Relacje między rodzicami, którzy wciąż jeszcze są najważniejszymi postaciami w życiu dziecka, są dla niego źródłem przeżyć, a także wzorców radzenia sobie z emocjami, rozwiązywania sytuacji konfliktowych, a także określania emocji. Powoli jednak w tym momencie dziecko zaczyna emocjonalnie uniezależniać się od rodziców. Rozpoczynając naukę w szkole, to właśnie ona staję się miejscem obserwowania oraz nabywania nowych umiejętności emocjonalnych. W szkole dziecko uczy się kontrolować swoje uczucia, hamować wybuchy emocji, po to, aby dopasować się do ram społecznych, aby nie narazić się na złą opinię i ocenę przez innych. Na tym etapie rozwoju dojrzałości emocjonalnej dziecka zauważamy, że zachowania instynktowne i gwałtowne wybuchy stają się coraz lepiej kontrolowane.

Przeczytaj również: Czym jest porozumienie bez przemocy?

Jakie są przyczyny zaburzeń rozwoju dojrzałości emocjonalnej u dziecka?

Zaburzenia rozwoju dojrzałości emocjonalnej u dziecka mogą mieć różne podłoże. Przykładowo, mogą być spowodowane przykrymi doświadczeniami w dzieciństwie, brakiem akceptacji, czułości czy miłości. Ponadto, mogą też wynikać z braku poczucia własnej wartości, czy braku poczucia bezpieczeństwa, spowodowanego z kolei na przykład trudną sytuacją życiową, konfliktami w rodzinie, problemami finansowym, zawodowymi czy emocjonalnymi rodziców.

Zaburzenia rozwoju dojrzałości emocjonalnej pojawiają się w sytuacjach, kiedy dziecko dorasta w atmosferze konfliktu, problemów, ciągłej złości, smutku czy lęku. Kiedy nie ma zapewnionego poczucia bezpieczeństwa i odpowiedniego wsparcia emocjonalnego, a wręcz przeciwnie – wciąż jest karane, ganione czy obwiniane.

Zobacz też: Czym jest hiperleksja?

Objawy zaburzeń rozwoju dojrzałości emocjonalnej u dziecka

Do najpowszechniej występujących i najłatwiejszych do zaobserwowania objawów zaburzeń emocjonalnych u dziecka zaliczamy:

• problemy z wyrażeniem uczuć,
• nadmierną lękliwość,
• zbyt intensywne, nieadekwatne do sytuacji wybuchy emocji, zwłaszcza tych negatywnych,
• symptomy związane z silnym lękiem – bóle brzucha, blednięcie czy czerwienienie twarzy, drżenie rąk, silne pocenie się,
• nadmierną bierność,
• zbyt silną aktywność,
• częstą i nagłą zmienność zachowań i nastrojów,
• zaburzenia uwagi,
• nadmierne napięcie mięśniowe.

Dzieci, u których z jakichś powodów doszło do zaburzeń rozwoju emocjonalnego, są znacznie bardziej lękliwe, zbyt mocno reagują na trudne sytuacje i ciężko im nawiązywać poprawne relacje społeczne.

W wieku przedszkolnym może to objawiać się wyalienowaniem, niechęcią do zabawy z grupą, strachem przed nowymi sytuacjami, a często też agresją. W szkole z kolei dzieci z zaburzeniami dojrzałości emocjonalnej mogą mieć problemy z nauką, trudności z wejściem w grupę rówieśniczą. Często takie dzieci są też inicjatorami łamania zasad i działają przeciwko ogólnie przyjętym normom. Wynika to z tego, że nie miały one możliwości nauczenia się przestrzegania przyjętych norm. Często zamiast partnerstwa i szacunku, spotykały się z poniżaniem, karaniem i agresją. Dzieci przejawiające zaburzenia emocjonalne powinny być jak najszybciej objęte pomocą psychologa szkolnego. Nie należy ich oceniać i skreślać, wręcz przeciwnie, to być może ostatni dzwonek, aby wyciągnąć do nich pomocną dłoń i nauczyć tego, czego być może nie miały możliwości poznać w domu.

To też może Cię zainteresować: Alienacja rodzicielska – co to jest i jaki ma wpływ na dziecko?

Dojrzałość emocjonalna a dojrzałość szkolna

Dojrzałość emocjonalna dziecka jest ściśle związana z jego gotowością szkolną. Dziecko idące do szkoły powinno charakteryzować się takim stopniem rozwoju umysłowego, emocjonalnego, fizycznego i społecznego, który będzie umożliwiał mu aktywny udział w życiu szkolnym, radzenie sobie w trudnych sytuacjach, współdziałanie w grupie rówieśniczej, a także opanowanie treści programowej klasy pierwszej. Dziecko dojrzałe emocjonalnie wykazuje więź z klasą i wychowawcą, utożsamia się z tą grupą i potrafi współdziałać.

Potrafi ono również przyjmować uwagi od wychowawcy zarówno pozytywne, jak i negatywne na temat swojego zachowania lub postępów w nauce. Dziecko, które nie panuje jeszcze w sposób wystarczający nad swoimi emocjami, może nie poradzić sobie w nowej szkolnej rzeczywistości i mieć problem z dostosowaniem się do norm i zasad, które w szkole są znacznie bardziej rygorystyczne niż w przedszkolu. Jeżeli rodzic lub wychowawca przedszkolny ma wątpliwości co do gotowości szkolnej dziecka idącego do 1 klasy, powinien zdecydować się na diagnozę psychologiczną. Pomoże ona określić, czy dziecko jest gotowe, a jeśli nie, to jakie obszary jego rozwoju wymagają pracy lub wsparcia psychologicznego.

Zobacz też: Trudności szkolne w wieku wczesnoszkolnym

Jak pomóc dziecku w rozwoju dojrzałości emocjonalnej?

Rozwój dojrzałości emocjonalnej, jak już wcześniej wspominano, to proces długotrwały. Jako rodzice mamy możliwość stworzenia dziecku odpowiednich fundamentów do jej poprawnego rozwoju. Już od pierwszych lat życia musimy dbać przede wszystkim o to, aby dziecko miało styczność z różnymi emocjami. Nie możemy stale chronić go przed trudnymi czy nieprzyjemnymi odczuciami. Musimy dać dziecku szansę stawić czoła porażce, poradzić sobie ze smutkiem, stratą czy złością. Nie powinniśmy negować jego emocji, a wręcz przeciwnie – musimy pomóc mu je nazywać, rozumieć i tłumaczyć, jak sobie z nimi radzić. Dziecko, które będzie wiedziało, że ma prawo do odczuwania całego wachlarza uczuć, które będzie czuło, że nie ma w nich nic złego, a w razie potrzeby zawsze może liczyć na wsparcie najbliższych, znacznie łatwiej poradzi sobie później w sytuacjach stresowych.

Rodzicom małych dzieci często zdarza się wymagać od kilkulatka, żeby natychmiast przestał płakać, czy też, żeby się nie smucił, bo przecież nie ma powodu. Musimy jednak zrozumieć bardzo ważną rzecz. Emocje, zwłaszcza te pojawiające się u kilkuletniego dziecka, to nie jest coś, nad czym może ono zapanować. Co więcej, one są mu potrzebne do poradzenia sobie w danej, nieraz trudnej dla niego sytuacji. Mimo iż dla nas może ona wydawać się łatwa czy błaha, dziecko może postrzegać ją zupełnie inaczej. Kiedy rodzic nie wspiera go w przeżywaniu tych emocji, a wręcz wyśmiewa czy neguje, wtedy młody człowiek zamyka się, utrwala sobie w głowie, że jego odczucia są złe i że nie ma prawa ich czuć. To z kolei wpływa bardzo negatywnie na kształtowanie pewności siebie, a także może powodować w przyszłości problemy w budowaniu trwałych relacji, w radzeniu sobie w sytuacjach trudnych, a także w okazywaniu empatii.

Bardzo ważną kwestią w rozwoju dojrzałości emocjonalnej jest też szacunek i stawianie granic. Dziecko od najmłodszych lat powinno uczyć się przestrzegania ustalonych norm i zasad, ale równocześnie powinno czuć się szanowane i traktowanie na równi z innymi. W ten sposób będzie budowało swoją pewność siebie, a także będzie uczyło się szacunku do innych.

Przeczytaj też: Wychowanie przez sztukę

Jak wpierać i stymulować rozwój dojrzałości emocjonalnej?

Wiemy już, czego nie robić, aby nie zaburzyć rozwoju dojrzałości emocjonalnej dziecka. Co zatem powinniśmy robić? Jak się zachowywać, jak wspierać młodego człowieka, aby mógł skutecznie i efektywnie rozwijać swoją dojrzałość emocjonalną? Jeżeli chodzi o najmniejsze dzieci, to jak wiadomo, najlepiej uczą się one przez zabawę. Możemy więc inicjować zabawy na przykład w odgrywanie scenek, w których bohaterowie będą przeżywać różne sytuacje, wywołujące różne emocje. Bardzo dobrym pomysłem jest też wspólne czytanie książek dla dzieci, w których opowiedziane historie również zawierają różne przeżycia bohaterów. Po przeczytaniu możemy wspólnie z dzieckiem omówić fabułę, to, co przytrafiło się postaciom, jakie uczucia im towarzyszyły i jak się zachowywały.

Bardzo ważnym etapem kształtowania dojrzałości emocjonalnej dziecka jest radzenie sobie z trudnymi sytuacjami i trudnymi emocjami. Nie dotyczy to tylko samego dziecka, ale też jego najbliższego otoczenia. Dzieci uczą się przez obserwację i naśladowanie. Czerpią przykład z osób im bliskich, dlatego musimy zwrócić szczególną uwagę na swoje zachowanie, zwłaszcza w trudnych sytuacjach. To jak my radzimy sobie ze złością, z niepowodzeniem, ze smutkiem czy stratą będzie dla naszego dziecka doskonałym przykładem. Nie powinniśmy więc ukrywać swoich uczuć, udawać przed dzieckiem, że nic się nie dzieje, robić dobrej miny do złej gry. Oczywiście, że jako rodzice chcemy chronić dzieci przed bolesnymi czy nerwowymi sytuacjami. Jednak powinny one też mieć świadomość, że nawet dorośli przeżywają całą gamę uczuć, że nawet dorośli płaczą, złoszczą się czy smucą.

To, co jest bardzo ważne, to aby porozmawiać z dzieckiem o tym, co przeżywamy. Oczywiście nie musimy wtajemniczać je we wszystkie sprawy dorosłych, jednak dziecko ma prawo wiedzieć, że mama jest smutna czy zdenerwowana, że tata się martwi czy ma problem. Nawet kiedy zdarzy nam się wybuchnąć, podnieść głos na dziecko czy przy dziecku, wówczas bardzo ważne jest, aby po ochłonięciu porozmawiać o tym, jeśli trzeba to przeprosić i wyjaśnić sytuację. To jasne, że jako rodzice musimy starać się panować nad gniewem czy złością i nie powinniśmy krzyczeć na dzieci. Jednak jesteśmy tylko ludźmi, którzy popełniają błędy. Po takim błędzie musimy go naprawić, przeprosić i postarać się, aby ta sytuacja się nie powtórzyła. Starajmy się dawać dzieciom pozytywny przykład, jak radzić sobie z trudnymi emocjami. Pokazujmy im, jak stawiać im czoła, jak z nimi walczyć, ale też jak je wyrażać, aby nie ranić przy tym innych.

Bibliografia:

2007. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Media rodzina 2007.

Psychologia rozwojowa 2005 tom 10, nr 1 s. 19–28, Małgorzata Kowalik-Olubińska „Społeczno-edukacyjne konteksty rozwoju inteligencji emocjonalnej dziecka”