Powiększona wątroba u dziecka – przyczyny, objawy, leczenie

Wątroba i jej funkcje

Wątroba jest niewątpliwie jednym z najważniejszych narządów w ludzkim ciele i pełni wiele różnych funkcji – produkuje, metabolizuje, przechowuje. W życiu płodowym spełnia funkcję krwiotwórczą – produkuje krwinki. Po urodzeniu i przez całe życie metabolizuje różne substancje – np. leki i alkohol.

Pełni też funkcję magazynu glikogenu – wielocukru, który zużywany jest podczas wysiłku fizycznego, magazynuje witaminy z grupy B, produkuje glukozę, wiele różnych białek, odpowiada za krzepnięcie krwi poprzez wytwarzanie czynników krzepnięcia. Wątroba produkuje także żółć, która jest niezbędna w procesie trawienia tłuszczów.

Szeroki wachlarz funkcji wątroby powoduje, że w wyniku jej uszkodzenia może dojść do niebezpiecznych dla życia zaburzeń – gwałtownych spadków poziomu cukru we krwi, zaburzonego krzepnięcia krwi, obniżenia poziomu białka we krwi oraz uwalniania do krwiobiegu niezmetabolizowanych przez wątrobę toksyn, np. amoniaku.

Powiększona wątroba u dziecka – hepatomegalia

Choroby wątroby mogą powodować jej powiększenie. W prawidłowych warunkach wątroba znajduje się po prawej stronie górnej części jamy brzusznej, schowana pod żebrami. U najmłodszych dzieci może nieco wystawać spod łuku żebrowego, co jest wyczuwalne przez lekarza przy ręcznym badaniu brzucha poprzez uciskanie jego powierzchni. Istnieją stany chorobowe, które powodują powiększenie wątroby tak duże, że może ona sięgać nawet do poziomu pępka. Stan, w którym wątroba jest powiększona, w żargonie medycznym określany jest jako hepatomegalia.

Jakie są przyczyny powiększenia wątroby u dziecka?

Powiększenie wątroby u dziecka może być objawem wielu chorób i patologii. Hepatomegalia u dzieci często występuje jako objawy choroby wirusowej – mononukleozy zakaźnej, wywołanej przez wirusa EBV. Występuje wtedy jednoczesne powiększenie wątroby i śledziony. Rzadziej, w niektórych sytuacjach, zapalenie wątroby i przez to jej powiększenie mogą powodować także inne wirusy – CMV, HSV, VZV.

Przyczyną powiększonej wątroby u dziecka bywa także inna choroba wirusowa – wirusowe zapalenie wątroby (w skrócie WZW). Jest kilka typów wirusa: WZW A, B, C, D, E i G. Wirusy B, C, D i G mają inną drogę zakażenia niż A i E. Przenoszą się głównie z zakażoną krwią i poprzez drogę kontaktów seksualnych (ta ostatnią zwłaszcza wirus B u niezaszczepionych nastolatków). U dzieci nowe zachorowania występują rzadko, zwłaszcza w dobie obowiązkowych szczepień ochronnych przeciw WZW typu B – pierwsza dawka szczepionki podawana jest już w 1. dobie życia.

W przypadku wirusów B i C możliwe jest także przeniesienie zakażenia z matki na dziecko w ciąży. WZW A i E to tak zwane „żółtaczki pokarmowe”. Przenoszą się drogą fekalno-oralną, czyli najprościej mówiąc, przez brudne ręce i zaniedbania higieniczne (wirus jest wydalany z kałem). W Polsce występują zachorowania zwłaszcza na WZW typu A (częściej występują w zbiorowych środowiskach – żłobkach, przedszkolach), typ E dotyczy ciepłych krajów.

Kiedy jeszcze wątroba u dziecka jest powiększona?

Stłuszczenie wątroby w przebiegu otyłości, także może być przyczyną powiększonej wątroby u dziecka. Nadmierna masa ciała staje się coraz częstszym problemem pediatrycznym. Ocenia się, że w Polsce nawet 30 proc. dzieci ma nadwagę lub jest otyłych, a zdecydowana większość z nich stanie się otyłymi dorosłymi.

Chociaż niewielu zdaje sobie z tego sprawę, otyłość prowadzi do niealkoholowego stłuszczenia wątroby, a w wieloletnim przebiegu do przewlekłego zapalenia tego narządu i do marskości niealkoholowej. U dzieci otyłych wątroba może być stłuszczona i przez to powiększona. U niektórych maluchów z problemami z wagą są już obecne w badaniach krwi wskaźniki uszkodzenia wątroby.

Warto leczyć otyłość u dzieci, a przede wszystkim jej zapobiegać. Otyłość sama w sobie uznawana jest chorobę i wywołuje przewlekły stan zapalny w całym organizmie, a dodatkowo powoduje wiele innych chorób: kamicę pęcherzyka żółciowego, cukrzycę, nadciśnienie, chorobę wieńcową, choroby stawów, zaburzenia hormonalne i problemy z płodnością.

Hepatomegalia to także objaw chorób nowotworowych. Należą tu choroby rozrostowe krwi – białaczki, chłoniaki (występuje wtedy jednoczesne powiększenie śledziony i wątroby), a także nowotwór wieku niemowlęcego – hepatoblastoma.

Powiększenie wątroby może także wystąpić w genetycznych chorobach wrodzonych (są to tzw. glikogenozy, polegające na nadmiernym odkładaniu się w wątrobie wielocukru glikogenu z powodu niedoborów enzymów – np. choroba Pompego, choroba von Gierkiego i inne), autoimmunologicznym zapaleniu wątroby. Zdarza się także powiększenie wątroby u dzieci po lekach (np. po stosowaniu metotreksatu, sterydów, leków przeciwpadaczkowych, paracetamolu – w dawkach szkodliwych).

Powiększenie wątroby u dziecka – objawy towarzyszące

Objawy towarzyszące hepatomegalii są różne, zależnie od choroby podstawowej, która ją spowodowała.

• W mononukleozie zakaźnej są to: zapalenie gardła, imitujące obraz anginy paciorkowcowej, znaczne powiększenie węzłów chłonnych, zwłaszcza szyjnych, wysoka gorączka, towarzyszące hepatomegalii powiększenie śledziony (splenomegalia), bóle głowy, ogólne osłabienie, apatia, utrata apetytu. Powiększenie śledziony u dziecka w mononukleozie może być tak znaczne, że stwarza ryzyko jej pęknięcia i groźnego krwawienia już pod wpływem niewielkiego urazu.
• W przypadku wirusowego zapalenia wątroby występują zwykle najpierw objawy rzekomo grypowe: złe samopoczucie, bóle mięśni i stawów, nudności, wymioty, bóle brzucha i utrata apetytu, gorączka, a nawet kaszel. Czasem do objawów dołącza się żółtaczka, czyli zażółcenie skóry, jednak u większości dzieci ten objaw nie występuje.
• Jeśli chodzi o powiększenie wątroby u dzieci w chorobach nowotworowych – najczęściej u najmłodszych pacjentów występują białaczki, a wśród nich dominuje ostra białaczka. Objawy białaczki wynikają z zajęcia przez chorobę szpiku kostnego, który produkuje krwinki – krwinki czerwone, krwinki białe oraz płytki krwi (więc ich produkcja zostaje upośledzona), a także przez rozsiew choroby na inne narządy – wątrobę, śledzionę, ośrodkowy układ nerwowy. Upośledzenie funkcji szpiku kostnego skutkuje między innymi anemią, obniżoną odpornością, krwawieniami z nosa, dziąseł, wybroczynami na skórze.

Hepatomegalia u dziecka – badania na wątrobę i leczenie

Powiększona wątroba to objaw stwierdzany przez lekarza pediatrię podczas badania fizykalnego jamy brzusznej lub w badaniu USG brzucha. Raczej nie zdarza się, aby powiększenie tego narządu wykryli rodzice. Jest to możliwe w wypadku guza nowotworowego hepatoblastoma – w tej chorobie występuje zauważalne gołym okiem znaczne powiększenie obwodu brzucha dziecka ze względu na guz obecny w wątrobie. Dalsze postępowanie zależy od całościowego obrazu dolegliwości i zebranego wywiadu. Jeśli hepatomegalię stwierdzi lekarz w badaniu fizykalnym dziecka, zwykle zostanie ono skierowane na USG jamy brzusznej, celem oceny innych narządów, szczególnie śledziony.

Panel badań laboratoryjnych, zależnie od przyczyny powiększenia wątroby, obejmuje między innymi wykonanie morfologii krwi z rozmazem (pozwala na wstępne odróżnienie infekcji bakteryjnej od wirusowej np. w celu rozpoznania mononukleozy zakaźnej, a także wysunięcia podejrzenia choroby nowotworowej krwi), badań serologicznych pozwalających potwierdzenie infekcji poszczególnymi wirusami (EBV, WZW), oraz badań oceniających funkcję wątroby oraz jej ewentualne uszkodzenie – poziom aminotransferazy alaninowej, aminotransferazy asparaginianowej, GGTP, bilirubiny, krzepnięcie krwi (INR).

Leczenie dotyczy nie samego powiększenia wątroby, a choroby podstawowej. Przykładowo leczenie mononukleozy zakaźnej to leczenie objawowe. W zapaleniu wirusowym wątroby stosuje się specjalnie przeznaczone do tego leki. W przypadku chorób nowotworowych leczenie przeprowadzane jest w specjalistycznych ośrodkach, na oddziałach hematologii i onkologii dziecięcej.