Kara negatywna – jak ją wymierzać, by była skuteczna?

Czym jest kara i jak to się dzieje, że działa?

Idea kary wywodzi się z nurtu psychologii behawioralnej, której twórcą jest znany badacz i psycholog B. F. Skinner. Kara wpisuje się w jego teorię „warunkowania instrumentalnego”. Teoria ta zakłada, że każdy człowiek uczy się „dobrych” i „złych” zachowań, budując skojarzenia między zachowaniami i ich konsekwencjami.

Rola kary w procesie wychowania jest bardzo ważna. Jest ona niczym innym, jak procesem uczenia się, w którym po niepożądanym zachowaniu dziecka następuje konsekwencja, mająca za zadanie zmniejszyć częstotliwość, a ostatecznie całkowicie wyeliminować dane zachowanie. Dzięki temu rodzice mogą intencjonalnie kształtować zachowanie dziecka, dodając lub odejmując niepożądane konsekwencje.

Kara negatywna a pozytywna

Kara za złe zachowanie może zostać wymierzona na 2 sposoby: poprzez dodanie nieprzyjemnej konsekwencji (np. obowiązku domowego) lub odebranie czegoś, co dziecko lubi (np. deseru). Są to odpowiednio kara pozytywna i negatywna. Pozytywna, ponieważ dodajemy coś niepożądanego, a negatywna – ponieważ odejmujemy coś pozytywnego. Wspólną cechą kary negatywnej i pozytywnej jest ich cel: zmiana zachowania na lepsze. Co ważne, kara negatywna nie jest jednoznaczna z negatywnymi konsekwencjami – tzw. „lanie” daje znacznie więcej szkody niż pożytku.

Co zrobić, żeby kara negatywna była skuteczna?

Jeśli umiejętnie zastosujemy karę negatywną, może być bardzo efektywna i sprawić, że dziecko naprawdę zacznie bardziej przypominać „aniołka” niż „diabełka”. Skinner i inni badacze zalecają jednak, by podczas stosowania jej zwrócić uwagę na dwa czynniki, od których zależy jej skuteczność:

• musi nastąpić bezpośrednio po złym zachowaniu,
• musi być stosowana konsekwentnie.

Dziecko musi zrozumieć, że posadzenie w oślej ławce było bezpośrednią konsekwencją uderzenia kolegi. Jeśli wyślemy je tam 20 minut od bójki, kara nie będzie już tak skuteczna jak wówczas, gdybyśmy zrobili to od razu. Podobnie jest z konsekwencją, co można zauważyć nawet na przykładzie dorosłych. Niektórym kierowcom często zdarza się przekraczać prędkość. Czy w tej sytuacji jednorazowy mandat zniechęci ich do szybkiej jazdy? Prawdopodobnie nie. Żeby tak się stało, musieliby płacić karę za każdym razem, kiedy pojadą zbyt szybko.

Wady i zalety kary negatywnej

Zanim przejdziemy do przykładów z życia codziennego, zastanówmy się, jakie są plusy i minusy stosowania kary negatywnej. O zaletach napisaliśmy już sporo:

• zmniejsza prawdopodobieństwo niechcianego zachowania,
• całkowicie je eliminuje,
• pozwala rodzicom na świadome kształtowanie postawy dziecka.

Co natomiast z wadami kary negatywnej? B. F. Skinner zauważył, że istnieją dwie główne:

• nie daje żadnych wskazówek i informacji o lepszym, bardziej pożądanym sposobie zachowania,
• kiedy zostanie wycofana, istnieje duże prawdopodobieństwo, że złe zachowanie powróci.

Stosując karę negatywną, warto więc podsuwać dziecku wzorce dobrych zachowań i zwracać uwagę na konsekwencję. W ten sposób sprawimy, że niedoskonałości tego rodzaju kary nie będą miały dużego wpływu na proces wychowania.

Kara negatywna w codziennym życiu

Poniżej zostało opisane 5 przykładów zastosowania kary negatywnej. Potraktujmy to jako inspirację. Tak naprawdę każdego dnia możemy spotkać się z różnymi sytuacjami, w których warto wypróbować tę strategię, by skuteczniej kształtować pozytywne postawy u dziecka.

1. Niechęć do dzielenia się z innymi

Sytuacja: dwoje dzieci bawi się w jednym pokoju. W pewnym momencie młodsze z nich zabiera jedną z zabawek i nie chce się podzielić.

Kara: zabieramy zabawkę. Powinniśmy powtórzyć to kilka razy, żeby dziecko nauczyło się, że niedzielenie się będzie oznaczało utratę zabawki.

1. Wagary

Sytuacja: nasz nastoletni syn opuścił ważny egzamin w szkole.

Kara: zabieramy mu kluczyki z jego samochodu. Zróbmy to tak, żeby wiedział, że ma to związek z jego negatywnym zachowaniem.

1. Brak pomocy w obowiązkach domowych

Sytuacja: dzieci ociągają się lub odmawiają wyniesienia śmieci i innych zadań, które wyznaczyli im rodzice.

Kara: wprowadzamy nowe hasło do Wi-Fi, które tylko my znamy. Podajemy je dzieciom dopiero wtedy, gdy zrobią, co do nich należy. W ten sposób tymczasowo pozbawiamy je możliwości korzystania z telefonów i tabletów.

1. Niewyparzony język

Sytuacja: dziecko zaczyna używać wulgarnych słów, których rodzice nie tolerują.

Kara: W widocznym miejscu stawiamy słoik lub skarbonkę, do którego dzieci będą wrzucać „grzywnę” za używanie wulgarnych słów. Wysokość opłaty pozostaje do ustalenia, np. złotówka za każde słowo. Żeby metoda była skuteczna, rodzice również muszą się podporządkować i wrzucać monety za każdym razem, gdy zdarzy im się użyć wulgaryzmu.

1. Pomijanie warzyw w obiedzie

Sytuacja: dziecko nie chce zjeść warzyw lub – ogólnie – czegoś pożywnego, a zamiast tego domaga się deseru, słodyczy, lodów itp.

Kara: Odmawiamy dziecku słodyczy do momentu, aż nie skończy posiłku. Bądźmy jednak ostrożni, by nie wymagać od dziecka zjedzenia więcej, niż może zmieścić.